Fréttablaðið - 23.10.2004, Blaðsíða 47

LAUGARDAGUR 23. október 2004
Geta vísindin
spáð eldgosum?
HVERJIR RANNSAKA ELDGOS?
SVAR: Eldfjallafræði er þverfag-
leg fræðigrein þar sem vísinda-
menn með margvíslegan bakgrunn
leggjast á eitt við rannsóknir á eld-
virkni. Jarðvísindamenn eru
stærsti hópurinn og þeir fást við
rannsóknir á öllum hliðum eldgosa.
Aðrir sem koma að rannsóknum
eldgosa eru til dæmis líffræðingar,
sagnfræðingar og læknar sem
rannsaka meðal annars áhrif eld-
gosa á líf og samfélag.
Jarðeðlisfræðingar mæla jarð-
skjálfta og jarðskorpuhreyfingar
samfara gosum til að meta með
hvaða hætti kvikuhreyfingar eiga
sér stað neðanjarðar. Ef eldgos
kemur upp undir jökli rannsaka
jökla- og vatnafræðingar bráðnun
og viðbrögð jökulsins við gosinu,
og hugsanleg jökulhlaup tengd
þeim. Gosmökkurinn er rann-
sóknarefni veðurfræðinga, sem
nota líkanreikninga til að skilja
hegðun gosmakka og reyna
þannig að meta
hvar líkur eru
á öskufalli og
hvar þarf að
bægja frá flug-
umferð. Hegð-
un eldgosa og
gosefni, það er
hraun og gjós-
ka, eiginleikar
þeirra og út-
breiðsla eru
rannsökuð af
jarðfræðing-
um, sem til
dæmis kort-
leggja dreif-
ingu gosefna
og rannsaka
efnasamsetn-
ingu þeirra.
S a m s t a r f
breiðs hóps
vísindamanna
við rannsóknir
á eldgosum er
líklegast til að
skila mestum
árangri og
auknum skilningi á eðli eldgosa. Á
Íslandi eru rannsóknir á eldgos-
um og afleiðingum þeirra meðal
annars stundaðar á Jarðvísinda-
stofnun Háskólans, Veðurstofu Ís-
lands, hjá Íslenskum orkurann-
sóknum, Vatnamælingum Orku-
stofnunar og Náttúrufræðistofn-
un.
Má segja fyrir um eldgos?
Reynsla hér á landi og erlendis
sýnir að í mörgum tilfellum má
segja til um eldgos. Oft er tals-
verður aðdragandi að gosum.
Fyrirboðar eldgosa geta verið
margvíslegir og mikilvægt er að
leggja mat á sem flesta þeirra. Al-
gengustu fyrirboðarnir eru aukin
jarðskjálftavirkni, landris á eld-
fjöllum, aukin jarðhitavirkni og
breytingar í gasútstreymi og
efnainnihaldi vatns. Allir tengjast
þessir fyrirboðar því að kviku-
hreyfingar eiga sér stað í eldfjöll-
um áður en til eldgoss kemur. Oft
og tíðum safnast bráðin berg-
kvika fyrir á um 3-7 km dýpi í
kvikuhólfum undir eldfjöllum
áður en brotmörkum er náð og
eldgos hefst.
Þegar hætta á eldgosum er
metin þarf að skilja hegðun eld-
stöðva í tengslum við eldsumbrot.
Þekking á uppbyggingu eldstöðv-
ar og sögu hennar er nauðsynleg-
ur grunnur að byggja á. Rann-
sóknir á hraunum og öskulögum í
nágrenni eldstöðva geta upplýst
hversu oft eldstöðvar gjósa og
hvernig gos verða. Hægt er að
greina á milli hvort eldstöð sé í
hópi virkustu eldstöðva Íslands
eins og til dæmis Katla sem gýs
að meðalatali tvisvar á öld, eða
hvort árþúsundir líða milli gosa,
eins og til dæmis í Snæfellsjökli.
Á grunni jarðfræðilegra rann-
sókna má þannig fá tölfræðilegt
mat á líkum á eldgosi, en slíkt mat
hefur þó aðeins takmarkað gildi
til að segja fyrir um eldgos.
Forboðar eldgosa
Til að segja fyrir um eldgos þarf
að leggja mat á hugsanlega for-
boða. Þeim má skipta í langtíma- og
skammtímaforboða. Langtímafor-
boðarnir tengjast oft og tíðum
kvikusöfnun grunnt í jarðskorp-
unni, sem leiðir til jarðskjálfta,
landriss, aukins jarðhita og breyt-
inga á efnainnihaldi vatns. Lang-
tímaforboðar sýna að eldfjall sé
líklegt til að
gjósa á næstu
árum en erfitt
getur verið að
segja til um ná-
k v æ m l e g a
hvenær það
verður. Af ís-
lenskum eld-
fjöllum hafa
bæði Grímsvötn
og Katla sýnt
hegðun sem
túlka má sem
l a n g t í m a f o r -
boða eldgosa og
því verður að
hafa vara á
vegna hugsan-
legra eldgosa
þar.
S k a m m -
t ímaforboðar
eru hins vegar
þegar kvika
byrjar að brjóta
sér leið til yfir-
borðs með
krafti. Að-
færsluæð kviku síðustu kíló-
metrana í átt að yfirborði verður til
og kvika streymir upp, oft hálfum
til nokkrum klukkutímum áður en
til goss kemur. Tíðir smáir jarð-
skjálftar verða og síritandi mæli-
tæki geta numið skyndilegar jarð-
skorpuhreyfingar ef slík tæki eru
til staðar. Ef þessir fyrirboðar eru
greindir rétt nógu snemma má
gefa út viðvörun um yfirvofandi
eldgos.
Spá um eldgos í kvöldfréttum
Þetta var til dæmis raunin í síð-
asta Heklugosi árið 2000. Þá grein-
du Páll Einarsson á Raunvísinda-
stofnun Háskólans og jarðskjálfta-
fræðingar Veðurstofunnar merki
þess að kvika hefði byrjað að brjó-
ta sér leið til yfirborðs og út frá því
var metið að eldgos væri yfirvof-
andi. Almannavörnum ríkisins var
gert viðvart og almenningur heyrði
í kvöldfréttum Ríkisútvarpsins að
eldgos yrði í Heklu innan hálftíma.
Mælanlegur aðdragandi gossins
árið 2000 var 79 mínútur. Von jarð-
vísindamanna er sú að hægt verði
að gefa út aðvaranir um yfirvof-
andi eldgos á sama hátt í framtíð-
inni.
Freysteinn Sigmundsson,
jarðeðlisfræðingur hjá
Norræna eldfjallasetrinu,
Jarðvísindastofnun Háskólans.
VÍSINDAVEFUR
HÁSKÓLA ÍSLANDS
Vísindavefur Háskóla Íslands fjallar um öll vísindi, hverju nafni sem þau nefnast. Meðal
spurninga sem þar hefur verið glímt við undanfarið eru til dæmis: Hvar í heiminum er
mannkynið upprunnið, hvað er vesturnílarvírus, af hverju heitir D-Day þessu nafni og
hvað merkir orðið sálufélagi? Hægt er að lesa svör við þessum spurningum og fjöl-
mörgum öðrum á slóðinni www.visindavefur.hi.is.
GOS Í HEKLU ÁRIÐ 2000 Í síðasta Heklu-
gosi var Almannavörnum ríkisins gert viðvart
og almenningur heyrði í kvöldfréttum Ríkis-
útvarpsins að eldgos yrði í Heklu innan hálf-
tíma.
46-47 (34-35) varaforse/Vísinda 22.10.2004 18:08 Page 3