Tíminn - 01.12.1974, Blaðsíða 21

20
TÍMINN
Sunnudagur 1. desember 1974.
Sunnudagur 1. desember 1974.
Rætt við
Sveinbjörn
Björnsson um
jarðskjálfta
á íslandi
NÝLEGA FLUTTI Sveinbjörn
Björnsson erindi I Náttúrufræði-
félaginu um jaröskjálfta á ís-
landi. Og af þvf að við búum nú
einu sinni á eldfjallalandi, þar
sem jarðskjálftar eru tiöir, þótti
ekki illa til fundið að gefa al-
menningi nokkurn kost á að kynn-
ast þvi sem fræðimenn hafa um
þá hluti aö segja. Sveinbjörn var
sem sagt sóttur heim og beðinn að
leysa frá skjóðunni.
Fyrsta spurningin sem fram
var borin, kann að virðast óhæfi-
lega yfirgripsmikil:
Helztu drættir
erindisins
— Hvert var meginefnið i er-
indi þfnu, Sveinbjörn?
— Erindiö hét Um stóra
skjálfta og smáa, og meginefni
þess var að gefa yfirlit um það,
hvar stærstu jarðskjálftar veröa
hér á landi, hversu stórir þeir
hafa verið og hver áhrif þeir hafa
haft á b.yggingar i landinu og
jafnvel á sjálfa sögu landsins.
bá ræddi ég nokkuð um þaö,
hvort hugsanlegt væri að við gæt-
um séð fyrir, hvar jarðskjalftar
verða og jafnvel lika hve stórir
þeir geta orðið, og hvort hugsan-
legt sé að vara við þeim. Þannig
rakti ég nokkra fyrirboða og að-
ferðir til þess að sjá skjálfta fyrir.
Enn fremur rakti ég hvar á
landinu smáir jaröskjálftar
veröa, en þaðer aðallega þar sem
stóru skjálftarnir verða, auk þess
sem þeir fylgja lika gosbeltunum,
bæði þvi sem liggur frá Þingvöll-
um að Langjökli og eins beltinu
frá Mýrdalsjökli um Vatnajökul
og Oskju norður á Melrakka-
sléttu.
Siöan nefndi ég jarðskjálfta,
sem verða við upphaf eldgosa og
tók sem dæmi skjálftana, sem
fóru á undan gosinu i Heimaey.
Þar lýsti ég þvi meðal annars, að
þessir skjálftar urðu mjög djúpt i
jarðskorpunni og á miklu meira
dýpi en algengast er. Þess vegna
hafa vaknað vonir um að við gæt-
um ef til vill greint i sundur
venjulega jarðskjálfta og svo
hina, sem boöa hættu, til dæmis
eldgos.
— Getur dýpið, þar sem jarð-
skjálftinn á upptök sin, gefið
bendingu um þetta?
— Já, einmitt. Ef þeir eru djúpt
niðri i möttlinum, sem kallaður
er, þaö er að segja á svo sem
tuttugu til þrjátiu kilómetra dýpi,
eru likur til þess að þeir stafi af
kvikuhreyfingum, en venjulegir
skjálftar hér eru yfirleitt ekki
nema á tiu til fimmtán km. dýpi, I
mesta lagi, en oft ekki nema á
þriggja til fimm km. dýpi, og
standa þá sjaldnast i neinu sam-
bandi við kvikuhreyfingar.
Aö lokum sýndi ég I erindi minu
hvað verið er að gera núna,
hvernig fylgzt er meö skjálftum á
Reykjanesskaganum, og hvernig
reynt er að vakta Mýrdalsjökul
með stöövum, sem raðað hefur
verið umhverfis hann, og hvernig
hafðar eru gætur á Vestmanna-
eyjasvæðinu. — Nú er lika verið
aöfjölga stöðvum á gosbeltunum,
og einkum þar sem stór mann-
virki eru að risa, eins og til dæmis
virkjunin við Sigöldu og enn
fremur þar sem hugsanlegt er að
virkjanir eigi eftir að koma, eins
og til dæmis við Dettifoss og viðar
norðan lands.
Landsnet skjálftamæla, sem Raunvisindastofnun, Orkustofnun og Veöurstofan eru aö koma upp til þess
aö vakta helztu skjálftasvæði og gosbelti landsins. Eldri stöövar Veöurstofunnar eru merktar REY,
AKU, EY, og SI. Stöövar 71-74 voru reistar á árunum 1971-1974. Stöðvar 75-77 eru áætlaöar á næstu
árum.
ÞEGAR JÖRÐIN
SKELFUR UNDIR
FÓTUM OKKAR
Þá gekk mikið á
■ — Þú nefndir áðan litla jarð-
skjálfta og stóra. Það væri nú
fróðlegt að heyra um nokkra
stærstu jarðskjálftana, sem sögur
fara af hér á landi.
— Stærstu jarðskjálftar, sem
hér hafa orðið eru trúlega skjálft-
arnir árið 1784. Eysteinn
Tryggvason hefur rannsakað
stærstu skjálfta, sem vitað er um,
og metið stærð þeirra út frá áhrif-
unum, sem þeir höfðu og hversu
langt frá upptökunum áhrifin
náðu. Með þessari aðferð hefur
Eysteinn komizt að þeirri niður-
stöðu, að jarðskjálftinn 1784 hafi
verið um 7,5 til 8 stig á Richter-
kvarða, en það er með allra
stærstu skjálftum, sem koma á
jöröinni. Talið er, að þeir geti
varla orðið átta og hálft stig,
mælt á þennan kvarða.
Þessi jarðskjálfti átti upptök
sin nálægt Skálholti. Þar á staðn-
um felldi hann öll hús, að kirkj-
unni einni undanskilinni, bæir
féllu allt austur á Hvolsvöll.
Berghlaup féll úr Lómagnúpi og
það sást ekki i Akrafjallið fyrir
rykmekki, sem þyrlaðist upp
vegna skriðufalla þar i fjallinu.
Þetta eru ekki nein smáræðis
áhrif, þegar tekið er með i reikn-
inginn I hverri fjarlægð Lóma-
gnúpur og Akrafjall eru frá upp-
tökum skjálftans.
Tveim dögum eftir fyrsta jarö-
skjálftann, kom annar, nokkru
vestar. Hann var harðastur i
Flóa. Enn varð þriðji skjálftinn
fimm árum seinna, en ekki er
vist, að hann hafi verið i neinum
beinum tengslum við hina tvo.
Hann varð haröastur á Hellisheiði
og I Selvogi, og á Þingvöllum
lækkaði land á völlunum sjálfum,
við norðurenda vatnsins, um sex-
tiu sentimetra. Vatnið gekk þá
upp á vellina, þeir urðu mýrlendi,
og hefur það vafalaust átt sinn
þátt i þvi að Alþingi var flutt frá
Þingvöllum til Reykjavikur.
Hliðstæð saga gerðist i Skál-
holti. Þar stóð ekki annað hús eft-
ir en kirkjan, sem var úr timbri,
og fyrir þær sakir varð biskup að
flytjast af staðnum fyrir vetur-
inn. Upp úr þessu var biskups-
stóllinn fluttur frá Skálholti til
Reykjavikur. Það má þvi segja,
að þessi jarðskjálfti hafi markað
spor I sögu lands og þjóðar, þar
sem hann átti stóran — ef ekki
stærstan — þátt i þvi að hætt var
viö þinghald á Þingvöllum og að
biskupsstóll lagöist af i Skálholti.
Annað dæmi og yngra er jarð-
skjálfti sem varð 27. ágúst 1896.
Hann átti upptök á Rangárvöllum
og Landi. Þessi skjálfti hefur ver-
iö metinn af Eysteini Tryggva-
syni, og taldi hann stæröina hafa
verið 7—7,5. Einum degi siðar
kom skjálfti lengra uppi i Lands-
sveit, en nlu dögum seinna, eða 5.
sept. kom verulega harður jarð-
skjálfti sem átti upptök á Skeið-
um. Hann felldi marga bæi á
Skeiðum og i Flóa, en einum degi
siðar kom kippur i ölfusi og geröi
þar mikinn usla. Þá hrundu mikil
björg úr Ingólfsf jalli, sem vegfar-
endur hafa sjálfsagt veitt at-
hygli, þau eru nálægt bænum á
Tannastöðum.
— Hafa menn tölu á þeim bæj-
um, sem hrundu i þessum ham-
förum?
— Það féll hundrað sextiu og
einn bær. Og það féllu fleiri bæir I
skjálftanum 1896 heldur en 1784.
Hins vegar varð mannfall ótrú-
lega litið. Árið 1896 fórust aðeins
fjórirmenn, og þrir 1784. I siðara
skiptið, þ.e. 1896, mátti segja, að
ákafir skjálftar stæðu látlaust i
hálfan mánuð, svo að fólk varð að
liggja I tjöldum, það þorði ekki að
hafast við i húsum inni, enda
fylgdi þvi mikil áhætta. Og lengi
siðan voru sifelldar hræringar,
sem gerðu fólk óttaslegið.
Prestarnir skráðu
þessa atburði
— Hvernig stendur á að menn
vita þetta svona nákvæmlega,
löngu eftir að atburðirnir gerð-
ust?
— Það eigum við prestunum að
þakka. Þeir gerðu nákvæmar
skýrslur um tjón, hver i sinu
prestakalli, og þeir skiluðu þess-
um skýrslum samvizkúsamlega
til sinna yfirboðara. Jarðvisinda-
menn komu ekki mikið við sögu
jarðskjálftans 1784, en hins vegar
var Þorvaldur Thoroddsen stadd-
ur hér sumarið 1897, ári eftir
jaröskjálftana miklu, og hann
skrifaði heila bók um þá atburði,
þar sem til eru tindar allar athug-
anir og skýrslur, sem hann hafði
fengið frá ýmsum mönnum, og
slöast en ekki sizt skýrslur prest-
anna.
— Voru nokkur eldsumbrot i
tengslum við þessa jarðskjálfta?
— Nei, það urðu ekki nein eld-
gos, og það er erfitt að gefa nokk-
urt hreint svar við þvi, af hverju
þessi ósköp stöfuðu. Þó viröist svo
sem á Suðurlandsundirlendi safn-
ist bergspenna á löngum tima.
Þegar svo þessi spenna hefur náð
einhverju hámarki, skreppur
bergið til og frá þeim hreyfingum
berast þessar jarðskjálftabylgj-
ur. Það virðist vera nokkur regla
fyrir þvi hve þessir jarðskjálftar
eru tiðir, og enn fremur hversu
stórir þeir verða. Fjöldinn virðist
vera svona um það bil þrir jarð-
skjálftar á hverri öld, en þessir
stóru jaröskjálftar eru sjaldnast I
neinum tengslum við eldgos.
— En verða ekki jaröskjálftar i
sambandi við eldgos?
— í flestum tilvikum mun vera
um einhverja skjálfta aö ræða,
þegar eldgos eru að byrja, en oft-
ast eru þeir svo veikir, aö fólk
finnur þá ekki. Þó eru Hekla og
Katla ekki saklausar af þvi aö
senda frá sér sterka skjálfta i
sambandi við gos. t átta siðustu
Kötlugosum hafa orðiö svo sterk-
ir skjálftar við upphaf goss, að
fólk hefur fundið þá greinilega og
jafnvel flúiö heimili sin.
Hekla er aftur á móti frábrugð-
in að þvi leyti, að þar hafa sterk-
ustu skjálftarnir komið, þegar
talsvert var liðið á sjálft gosið.
Þess eru þrjú dæmi, að jarð-
skjálftar hafi komið á Suðurlandi,
þegar svo langt var liðið á Heklu-
gos, að engu var llkara en aö hún
hefði beinlinis hvatt til skjálftans
með gosinu.
Þá rifnaði
Reykjanesskaginn
—Þetta voru þá stóratburðirn-
ir, en eru litlu jarðskjálftarnir
ekki miklu fleiri?
— Jú, þeir eru miklum mun
fleiri. Margir þeirra eru svo smá-
vægilegir að við skynjum þá alls
ekki, þótt þeir finnist á mælitækj-
um.
Tiðustu smáskjálftar eru á
Reykjanesskaganum á svæðinu
frá Reykjanestá og austur undir
Kleifarvatn. Þessir skjálftar
liggja þarna á nokkuð beinni linu,
sem tengir saman eldgigana á
svæðinu og einnig jarðhita, sem
þar er. Þarna einkennist skjálfta-
virknin af mörgum hrinum og
smáum. Þannig mældust I sept-
ember 1972 allt upp I átján þúsund
skjálftar á einni viku, en þeir
voru yfirleitt innan við þrjú stig,
svo að menn urðu þeirra mjög lit-
iö varir. Mörgum er I fersku
minni mikil hrina i september
1973, þegar snarpur skjálfti kom
vestur af Kleifarvatni og litlu sið-
ar annar norðaustur af Grinda-
vik. Þá flúði fólk úr Krýsuvik
vegna tiðra jarðhræringa, og i
Grindavik ollu skjálftarnir tals-
verðum ótta.
1 þessari hrinu, sem stóð yfir i
fjóra eða fimm daga, rifnaði
skaginn allt frá Kleifarvatni og
vestur á Reykjanes. Við getum
búizt við, að orkan i þessum
skjálftum hafi samsvarað einum
skjálfta af stærðinni sex, en sá
var munurinn, að þessi orka
leystist ekki úr læðingi i einu
stóru höggi, heldur i mörgum
smáum, og þess vegna olli hún
ekki meiri skaða én þetta.
— Þú sagðir, að Reykjanes-
skaginn hefði rifnað svo að segja
að endilöngu. Var sú rifnun ofan
jarðar og sýnileg?
— Svo virðist, sem þessir jarð-
skjálftar iiggi á þriggja til fimm
kflómetra dýpi. Þeir marka nokk-
uö beina linu frá Reykjanestá að
Kleifarvatni. Hins vegar eru
sprungur á yfirborðinu ekki alveg
á þessari linu, heldur liggja þær
samsiða nokkurn veginn skáhallt
á hana.
Liklegt er, að þarna niöri á
þriggja til fimm kilómetra dýpi,
sé brotalöm, sem annað slagið
hreyfist til. Þá gliðnar bergið á
yfirboröinu, en þó ekki nákvæm-
lega eftir linunni, heldur springur
það á ýmsan hátt yfir þessu
svæði, sem er á hreyfingu. Við
getum gert ráð fyrir, að þær
sprungur, sem við finnum á yfir-
borðinu, séu uppi yfir brotalöm-
inni, sem er þarna undir, djúpt i
jörðu, þótt þær hafi ekki sömu
stefnu og hún.
— Eitt er enn, sem vert er að
veita athygli: Brotalömin sem ég
er hér að tala um, tengir gigana á
þessu svæði. Vel má þvi vera, að
kvika komi upp um hana. Hún
tengir lika saman jarðhitasvæðin
þarna. Það er þvi engan veginn ó-
liklegt, að vatn, sem kemst þarna
djúpt i skorpuna, fari allt niður á
fimm kilómetra dýpi og nái fyrir
vikið miklum hita, trúlega allt aö
fjögur til fimm hundruð gráðum.
Enn sem komið er höfum við ekki
borað lengra niður en á tveggja
kilómetra dýpi, en ef við færum
neöar, er liklegt að við gætum
fengið mun heitara vatn.
Mælistöðvar viðs
vegar um landið
— Almenningurheyriroft talað
um jarðskjálftamæla. Er þeim
valinn staður eftir einhverjum á-
kveðnum reglum.
— Hér hafa lengi verið mælar á
vegum Veðurstofunnar, bæði á
Akureyri og i Reykjavik. Akur-
eyrarstöðin er fullkomnari, enda
er hún liður i alþjóðlegu neti jarð-
skjálftamælistöðva. Auk þess
hefur Veðurstofan haft mæla á
Kirkjubæjarklaustri og Egils-
stööum. En þessir mælar hafa,
ekki verið fullnægjandi til ná-
kvæmrar staðarákvörðunar jarö-
skjálfta hér innan lands og þess
vegna hefur verið vaxandi áhugi
á þvi aö fjölga mælum, og hafa
forráöamenn Orkústofnunar
einkum verið þar áhugasamir,
vegna athugana á jarðhita og þvi
sambandi sem kann að vera á
milli jarðskjálfta og jarðhita.
Sama er að segja um athuganir á
virkjunarsvæðum vatnsorku-
vera, þar sem jarðskjálftar
kynnu að reynast mannvirkjum
hættulegir.
A Raunvisindastofnun hefur
verið talsvert unniö að rannsókn
á jaröskjálftasvæðum til þess að
kynnast þvi hvaða kraftar eru
þarna að verki.
Siðast en ekki sizt hefur svo
verið mikill áhugi á þvi að kanna
jarðskjálfta undir eldfjöllum.
Ariö 1971 var þvi byrjað að fjölga
þessum mælistöðvum með þvi að
setja upp sex stöðvar hér á
Reykjanesskaganum, sem áttu
að fylgjast með skjálftavirkni
þar. Ekki var talið óliklegt, að
með þvi að kynnast dreifingu
skjálftanna á þessu svæði, mætti
gera sér grein fyrir þvi, hvernig
hagkvæmast væri að bora þar eft-
ir jaröhita, ef skjálftarnir opnuðu
sprungur fyrir vatnið, þar sem
það kemst djúpt niður. Auk alls
þessa er svo það, að alltaf má bú-
ast við þvi að gos geti komið upp á
Reykjanesskaganum, þótt nú sé
talsvert langt um liðið siðan það
varð siðast.
Næst er að telja skjálftastöðv-
ar, sem settar voru upp á Heima-
ey á meðan gosið stóð þar, og á
suðurströndinni næst Eyjum, i
þvi skyni að fylgjast með skjálft-
um, sem verða kynnu i sambandi
við það gos. Þetta svæði hefur sið-
an verið vaktað nákvæmlega
vegna þess að við gerum okkur
vonir um, að jarðhræringar gætu
gert aðvart með sólarhrings
fyrirvara, eða svo,- ef aftur kynnu
aö verða eldsumbrot þarna.
Næst er frá þvi að segja, að
fjárveiting fékkst til þess að
vakta Mýrdalsjökul. Þar voru
reistar fimm stöðvar umhverfis
hann til þess að fylgjast með
skjálftum i honum, einkum þó i
námunda við Kötlu, og einnig við
Eyjafjallajökul, sem lika getur
mæta vel gosið.
Auk þessa má svo nefna stöð,
sem sett var upp i Siðumúla,
þegar jarðskjálftarnir byrjuðu
jjar á siðast liðnu vori, ein er á
Hveravöllum, önnur á Laugar-
vatni, og vel má segja, að þessar
stöðvar geti vaktað svæðið um
Borgarfjörð og allt að Langjökli.
Ein stöð er við Sigöldu. Hún á að
fylgjast með skjálftum þar um
slóðir, og meðal annars að fylgj-
ast með þvi hvort breyting verður
á hræringum þar, eftir að lón hef-
ur veriö myndað við Sigöldu.
í haust voru settar upp þrjár
stöövar á Norðurlandi. Þær eru á
Húsavik, Skinnastað og Grims-
stöðum á Fjöllum. Ætlunin er að
halda þessu áfram og setja upp
eina stöð i Grimsey, og enn aðrar
til þess að fylgjast með skjálftum
á Norð-Austurlandi.
Úr þessu á að geta orðið eins
konar landsn et, með tuttugu og
fimm jarðskjálftastöðvum, og
reksturinn á þessum stöðvum öll-
um verður þá samvinnuverkefni
hjá Veðurstofu, Orkustofnun og
Raunvisindastofnun, og það er
einmitt verið að vinna að sam-
komulagi um það, hvernig þeim
rekstri veröi bezt fyrir komið og
hvernig mælingarnar frá þessu
stöðvaneti veröi bezt nýttar til
þess að fá þá vitneskju, sem eftir
er sótzt.
í hagnýtum tilgangi
— En hvaö vinnst? Er hægt að
sjá jarðskjálfta fyrir með svo
mikilli vissu, að hægt sé að gæta
sin fyrir þeim?
— Tilgangurinn er margvísleg-
ur, alveg eins og netið sjálft.
Fyrst má nefna það, að jarðfræði
tslands og það sem þar gengur á,
er álitið vera einn mikilvægasti
þátturinn I rannsókn sprungu-
kerfis á jöröinni allri, og að óviða
séu betri aðstæður til slikra rann-
sókna en einmitt hér. 1 annan stað
fylgist þetta mælikerfi með þvi
sem er að gerast hér I jarðskorp-
unni og getur þvi orðið leiðbein-
andi fyrir aðra rannsóknaraðila,
sem vilja koma hingað snögga
ferð og rannsaka einstök fyrir-
bæri, en hafa kannski ekki annan
tima til þess en sumarleyfið sitt.
En ef við sleppum nú öllu þessu
og vlkjum nánar aö spurningu
þinni: Hvað vinnst? Er hægt að
segja fyrir um jarðskjálfta og er
hægt að nota þetta kerfi til þess?
Þvi er til að svara, að viða um
lönd er nú unnið að aðferðum til
þess að segja fyrir um jarð-
skjálfta, og er mestur áhugi á
þeim hlutum I Japan. Enn fremur
er áhuginn mikill, bæði i Sovét-
rikjunum og Bandarikjunum,
sérstaklega i Kaliforniu. Allir
þessir aðilar beina nú rannsókn-
um sinum mest að einum fyrir-
boða, sem þeir hafa veitt athygli.
Hann er sá, að nokkru áður en
landsskjálftar koma, verða
breytingar á hljóöhraða bergsins.
Fyrst lækkar hljóðhraðinn, en
þegar svo hefur verið um nokkurn
tima, hækkar hann aftur, og rétt
eftir aö hann hefur komizt aftur i
eðlilegt horf, kemur jarðskjálft-
inn. Þessi fyrirboði er að þvl leyti
Frh. á bls. 35
TÍMINN
21
ficykj
anes
/S-2‘</. /973
i skjálftahrinunni 15.-24. sept. 1973 rifnaði Reykjanesskaginn allt frá Kleifarvatni vestur á Reykjanes.
Ferningar tákna skjálftastöðvar en hringir sýna helztu skjálfta stærri en 3, 4, og 5 stig. Skjálftarnir
byrjuðu 15. sept. vestur af Kleifarvatni en færðust á næstu dögum vestur til Grindavlkur og út undir
Reykjanes og einnig til austurs að Klcifarvatni.
Stærstu skjálftar, sem orðið hafa hér á landi slöan um 1700. Svartir deplar sýna áætluð upptök sjálft-
anna, en i hringi er merkt ártal og stærð skjálftanna að mati Eysteins Tryggvasonar.
64°N
20°W
Landskjálftar á Suðurlandi haustið 1896. Brotallnur tákna helztu sprungusvæöi en heildregnar linur
marka svæði, þar sem hver skjálfti olli mestum spjöllum. t þessum hamförum féll 161 bær I rúst og
fjórar manneskjur týndu lífi.