Tíminn - 15.06.1975, Blaðsíða 19

Sunnudagur 15. júni 1975
TÍMINN
19
(Jtgefandi Framsóknarflokkurinn.
Framkvæmdastjóri: Kristinn Finnbogason. Ritstjórar:^
Þórarinn Þórarinsson (ábm.) og Jón Helgason. Ritstjórn-
arfulltrúi: Freysteinn Jóhannsson. Fréttastjóri: Helgi H.
Jónsson. Auglýsingastjóri: Steingrlmur Gislason. Rit-
stjórnarskrifstofur I Edduhúsinu viö Lindargötu, slmar
Í8300 — 18306. Skrifstofur I Aðalstræti 7, slmi 26500 — af-
greiðsluslmi 12323 — auglýsingasimi 19523. Verð I lausa-
sölu kr. 40.00. Askriftargjald kr. 600.0Ó á mánuði.
Blaðaprent h.f.
v____________:___________________1__________J
Fyrstu byggða-
sjooirnir
Aðalfundur Kaupfélags Eyfirðinga, sem var
haldinn i byrjun þessa mánaðar, tók byggðamál-
in til sérstakrar umræðu og gerði um þau itarlega
ályktun. í ályktuninni er vakin athygli á þvi, að
kaupfélögin og samvinnuhreyfingin i heild hafi
gegnt og gegni þýðingarmiklu hlutverki i þeirri
mikilsverðu viðleitni að skapa jafnvægi i byggð
landsins. I framhaldi af þvi segir á þessa leið:
„Með eflingu Byggðasjóðs, sem stjórnvöld hafa
nú ákveðið, ættu að myndast möguleikar til nýrr-
ar byggðaþróunar, sem samvinnuhreyfingin mun
leggja sig fram um að styðja.
Samvinnufélögin hafa sýnt, að þau nýta fjár-
magn það, sem þau fá til ráðstöfunar öðrum
fremur skynsamlega til almenningsheilla i lifs-
baráttunni i anda byggðastefnu.
Það er þvi von fundarins, að hagkvæmt verði
talið, að fela kaupfélögunum riflega hlutdeild i
nýtingu þess fjármagns, sem frá Byggðasjóði
kemur og öðrum fjármagnsstofnunum i þessu
skyni.
Jafnframt er það von fundarins, að landsmenn
styðji og efli samvinnuhreyfinguna til stærri
átaka og að stjórnendur lands og þjóðar sýni
skilning á þessu hlutverki samvinnuhreyfingar-
innar meðan viðurkennd er nauðsyn byggða-
stefnu”.
í itarlegri greinargerð, sem fylgir ályktuninni,
segir m.a. á þessa leið:
,,í þessu sambandi er skylt að minna á, að flest
kaupfélögin eru að uppruna og eðli byggðahreyf-
ing. Þau hafa i tengslum við önnur aamvinnufé-
lög á mörgum stöðum i samvinnu við sveitarfé-
lögin staðið að stofnun fyrirtækja, sem hafa haft
grundvallarþýðingu fyrir viðkomandi byggðir og
þá oftast án ágóðavonar. Þá hafa þau tekið marg-
háttaða þjónustu, sem nær langt út fyrir venju-
legt markaðssjónarmið. Þjónustu, sem oft getur
ráðið úrslitum um búsetuval manna.
Þannig hafa kaupfélögin og samvinnuhreyfing-
in frá fyrstu tið stuðlað að eflingu landsbyggðar-
innar og oft verið eini aðilinn, sem verið hefur
megnugur að veita viðnám gegn fólks- og fjár-
magnsflótta úr byggðarlögunum svo að árangur
væri að. Fasteignir og sjóðir kaupfélaganna eru i
rauninni fyrstu byggðasjóðirnir og mega teljast
bundnir félagssvæðunum, sem oftast eru efna-
hagslega og félagslega eðlilegra umdæmi en
gömlu sýslufélögin. Það eru þvi viðkomandi fé-
lagssvæði, sem örugglega njóta eigna þeirra til
frambúðar gagnstætt þvi sem er með einkafjár-
magnið svo sem ótal dæmi sanna”.
Það er áreiðanlega ekki ofmælt, að telja fast-
eignir og sjóði kaupfélaganna fyrstu raunveru-
legu byggðasjóðina. Þessir sjóðir gegna enn
mikilvægu hlutverki i þágu byggðanna ekki siður
en áður. Þess vegna er eðlilegt og sjálfsagt, að
þeim séu sköpuð skilyrði til að eflast, jafnhliða
þvi, sem samvinnuhreyfingin fær eðlilega hlut-
deild i þvi fjármagni, sem veitt er til byggðaþró-
unar. Lánsfé er nauðsynlegt, en eigið fé er enn
betra.
Þ.Þ.
Hallvard Rieber-AAohn:
Sannleikurinn um
Játvarð áttunda
Konungur, sem var til lítils nýtur
Játvarður áttundi og kona hans I heimsókn I Þýzkalandi, nokkru
eftir að hann lét af völdum.
Játvarður VIII Breta-
konungur var á sfnum tima
einn dáðasti rikisarfi, sem
sögur fara af. Hann hlaut
einnig vissa aðdáun, þegar
hann kaus fremur konuna,
sem hann vildi eiga, heldur
en konungdóminn. Margt
hefur verið ritað um hann, en
mesta athygli hefur vakið
bók um hann, sem nýlega
kom út I Bretlandi og þykir
sýna hann I réttara ljósi en
áður. Efni þessarar bókar,
er rakið I eftirfarandi grein:
HANN var illa undir hlut-
verk sitt búinn, og margur
hefði sennilega sagt, að hann
hefði orðið fyrir „umhverfis-
mengun”, ef orðið hefði þá
verið tiðkað. Hann var svo
einþykkur, að það stappaði
nærri óheilbrigði. Þetta var
enn háskalegra vegna þess,
hve sjónhringur hans var
þröngur, en staða hans i sam-
félaginu afar há og táknræn i
augum mörg hundruð millj-
óna manna.
í æsku var hann mjög aðlað-
andi á yfirborðinu, og margir
létu blekkjast. Vegna athuga-
semda hans og umsagna voru
honum oft eignaðar skoðanir,
sem hann var i raun og veru
saklaus af. Hegðun hans var
vafasöm, dómgreindin fjarri
öllu lagi og eigingirnin alveg
óvenjulega mikil, en hann
hefur sennilega ekki tekið eftir
þvi sjálfur.
Eftirstöðvar fornrar stofn-
unar — konungsveldisins —
ollu þvl, að hann var söguleg
persóna: að öðrum kosti hefði
hann ekki átt völ á þvi hlut-
verki, sem honum var fengið.
Gáfur hans, manngerð og
kunnátta voru naumast i
meðallagi — og hefðu sumir
kunnugir viljað taka dýpra I
árinni I þvi sambandi. í skirn-
inni hafði hann hlotið langa
röð skyldunafna: Edward,
Alberti, Christian, George,
Andréw, Patrick, David. Fjöl-
skyldan átti um ýmislegt að
velja, og David varð ofan á.
Umheimurinn minninst hans
sem „hertogans af Windsor”,
ef og þegar hann kemur upp I
hugann. Hann var um margra
ára skeið dáður rikisarfi
Bretaveldis, og i nokkra
mánuði árið 1936 var hann
erfiður og óánægður konungur
Breta. Eftir striðið var hann
alþjóðlegur glaumgosi allt
fram i andlátið. Þetta voru
óneitanlega ömurleg örlög að
margra, ef ekki flestra dómi,
en sennilega ekki I augum
hans, sem sætti þeim.
NÚ hefir verið svipt frá
hulunni, sem áður hvíldi yfir
hertoganum og örlögum hans.
Það gerðist þó ekki með birt-
ingu metsölubókarinnar, sem
hann reit sjálfur og hét „Saga
konungs”; né varnarriti
hinnar bandarisku eiginkonu
hans, en það nefndist
„Hjartað fer eigin leiðir”.
(Sennilega hefur hvorugt
þeirra hjóna vitað, að þetta
eru orð franska heimspek-
ingsins Pascals).
Það sem svipti hulunni
burt, var hálfopinber brezk
ævisaga. Höfundurinn heitir
Frances Donaldson, gáfuð og
snjöll kona, sem gengur að
verki með aðferðum sagn-
fræðingsins. Bókin heitir
„Edward VIII” og hefur vakið
mjög mikla athygli, ekki þó á
sama hátt og slúðursögur I
vikuritum, heldur sem skjal-
fest og nákvæm saga, þar sem
kapp er lagt á að beita rök-
studdri gagnrýni og skynsam-
legu mati. Höfundur vill
komast að sannleikanum um
þennan furðulega mann,
brezkan rikisarfa, sem
bandarisk kona með óljósa og
vafasama fortið hertók, kona,
sem átti tvo fyrrverandi eigin-
menn á lifi.
Þetta var afar rómantiskt
ævintýri á sinni tið. Móðir min
og milljónir annarra urðu yfir
sig hrifnar af ástarævintýri
aldarinnar og söfnuðu frá-
sögnum blaðanna iákafa. Þau
voru svo falleg og höfðu svo
rómantlskan skilning á
ástinni.
EN þvi miður var þetta ekki
allur veruleikinn. Honum
fáum við að kynnast I hinni
nákvæmu bók Frances
Donaldson. Hún er kurteis, vel
upp alin og orðvör kona, sem
grípur til virðingar sinnar og
vorkunnsemi, þegar þess er
kostur. En það hrekkur ekki
hertoganum til bjargar. Hann
hefði orðið til óumræðilegrar
ógæfu, ef hann hefði haldið
áfram sem konungur. Skiln-
ingur hans var af mjög
skornum skammti og erfitt að
hnika honum, þegar skilning-
inn þraut.
Hertoginn gerði sér óljósa
grein fyrir rikishefðum Breta.
Margt bar að varast á árunum
milli 1930 og 1940, en þá
umgekkst hann nasista hik-
laust og ól i brjósti hálffasist-
iskar hugmyndir um sam-
félagið — einnig hið brezka
samfélag. Árið 1940 var allt
upp i loft. Þá var hertoginn
brezkur flóttamaður I Frakk-
landi, á Spáni og I Portúgal, og
landráð voru háskalega
nálæg. Hann vildi umfram allt
semja frið við Hitler.
Churchill studdi konung
drengilega, þegarhann var að
láta af völdum, en gerði sér
þess glögga grein, hve vonlaus
hann var og viðs fjarri veru-
leikanum.
Hertoganum var þvi forðað
og hann gerður að landstjóra
Bahamaeyja i Vestur-Indium.
En það féll honum svona og
svona. Ef Englendingar hefðu
gefizt upp fyrir þýzku nasist-
unum 1940, hefði hann getað
hugsað sér að gegna „sátta-
hlutverki” sem endurreistur
konungur Englands i „nýrri”
Evrópu. Hann var veikur fyrir
þeim hugmyndum, sem allt
reið á að berjast gegn, þar
sem þær hefðu i raun þýtt
þrældóm. Þaðgerðu flestir sér
ljóst, en honum var það hulið.
Þar á ofan fordæmdi hann
„litaða” kynþætti, taldi þá til
einskis nýta, meira að segja i
nýlendunum, þar sem þeir
voru I meirihluta.
FRANCES Donaldson er
sagnfræðingur og er gætin i
orðavali. En boðskapur
hennar er jafn ótvíræöur fyrir
þvi. Hertogann af Windsor og
konu hans brast allan skilning.
Þau hugsuðu aðeins um sjálf
sig, meðan milljónir manna
börðust fyrir lifi sinu við
óskapnaðinn. Þau hugsuðu
aðeins um eigin hag og
hægindi, metorð og aðstöðu,
alla tið meðan þau höfðu ráð
og rænu.
Hertoginn las ekki nema
það, sem hann mátti til, lifði i
vellystingum sýknt og heilagt
og stundaði golf af ákafa. Upp
úr þessum jarðvegi meðal-
mennskunnar spratt óvið-
felldið ofmat á þeim „greiða”,
sem hann hefði getað gert
landi sínu, þegar beiskur
háski tortimingarinnar vofði
yfir. Þau hjón voru bæði á kafi
i sinni fáfengilegu sjálfselsku
og ótrúlega blind á þann heim,
sem barðist fyrir lifi sinu.
Að striðinu loknu tók ekki
betra við. Gremja út af
smámunum ásótti þau og
áleitin sannfæring um, að
Vesturlandamenn hefðu átt að
snúast á sveif með Þjóðv-
erjum gegn Moskvumönnum.
Dagfarshringur þeirra snerist
um skemmtanir og lá á milli
Cannes, Biarritz, Parisar og
New York. Þau gleymdu engu
og skildu ekkert, en hömuðust
við að afla offjár i samvinnu
við vikuritin, enda máttu þau
til vegna hinnar óheilbrigðu
eyðslu. Þau tilheyrðu tima,
sem liöinn er fyrir löngu, sem
betur fer, og voru til einskis
nýt fyrir okkar samtið, allra
slzt til þess fallin að gegna
áhrifastöðum.
MARGUR efast um
konungsveldið og telur það
úrelta skipan. Hvað sem um
það er, stóðst brezka konungs-
veldið raunina. Það losaði sig
umsvifa- og miskunnarlaust
við hið óhæfa eintak, Edward
hertoga af Windsor og bandar-
Isku konuna, sem ætlaði að
upphefja sig með honum.
Þetta var snöfurlega gert, —
allt hefuf sin takmörk, og
tuttugasta öldin var og er
annað en hin nitjánda.
Er yfirleitt vert að brjóta
heilann um svona ómerkilegt
fólk? Jú, raunar eru bæði
Noregur og Danmörk kon-
ungsriki. Hugsjón konungs-
valdsins er skylda og
þjónusta, og þegar allt gengur
vel, er öllu óhætt. En ef
skyldan svikur og þjónustan
bregzt, á gleymskan að taka
við. Þá getur samvizkusamur
bróðir tekið við hlutverkinu
eins og gerðist hjá Bretum,
eða almenningur, ef ekki vill
betur til. Einhver verður að
stjórna, að minnsta kosti að
nafninu til. Og alls konar fólk
vex upp i konungsfjölskyldum,
eins og öðrum fjölskyldum.
Þá, sem eru reiðubúnir að
gegna þjónustuhlutverkinu,
má nota almenningi til heilla.
Þeir eru góð tákn, ekki sizt ef
þeir njóta hamingju i sinu
einkalifi. Lýðræðið ann öllum
hamingjunnar, meira að segja
konungum og fjölskyldum
þeirra. Þeim eigingjörnu má
vikja úr störfum eða stöðum,
sem þeir hafa ekki skilning á.