Tíminn - 20.07.1975, Blaðsíða 35

Sunnudagur 20. júli 1975.
TÍMINN
35
Mál og menning
Kiljur
Erich Fromm
Listin að elska
Ein af pappirskiljum Máls og
menningar, liðlega 120 bls.
Þetta kver kom út á siðasta ári.
Það lætur engan veginn mikið
yfir sér. Ef til vill hefur það ekki
vakið mikla athygli. Það er má-
ske meðfram af þvi, að þeir,
sem einkum ræða opinberlega
bókmenntir, hafa verið I seinna
lagi að taka eftir þvi.sem hér er
á ferð. En hér er ekkert afhætt-
is. Þetta kver er alveg I fullu
gildi þó það sé siðan I fyrra.
Um höfundinn segir svo aftan
á kverinu: „Erich Fromm er
stundum talinn merkastur sál-
fræðinga eftir daga Freuds.
Hann er þýzkur að uppruna,
nam félagsfræði og sálarfræði I
háskólum I Heidelberg, Frank-
furt og Miinchen og starfaði um
hrið við sálgreiningarstofnun-
ina i Berlin. Hann fluttist til
Bandarikjanna og hefur kennt
þar siðustu áratugi við ýmsa
háskóla, svo sem Yale og
Colombia.”
Hér mætti bæta þvi við, að
Erich Fromm er fæddur árið
1900 og hefur einkum fjallað um
það,sem kalla mætti félagslega
sálarfræði eða einstaklinginn
gagnvart mannfélaginu i ýms-
um myndum.
Sú kenning, sem fram kemur I
þessari bók er I aðalatriðum á
þessa leið.
Maðurinn þráir félagslif, náið
samlif, innilegt bræðralag.
Hann vill sameinast öðrum og
þarf þess með. Þvi óttast hann
einangrun og einmanaleik. Þvi
er honum nauðsyn að þykja
vænt um aðra, elska.
Þessi fræði eru ekki nýstár-
leg, þó að þau hafi litt verið boð-
uð I þessu formi siðustu áratugi.
Þó munu flestir þeir, sem
komnir eru á efri ár, minnast
þess, að hafa heyrt eitthvað um,
að sælt sé að sameinast öðrum,
tveir verði að einum, þrá að
sameinast guðdóminum o.s.frv.
Hér má minna á ýmis atriði úr
kenningum guðspekinnar og
heimspeki Einars Benedikts-
sonar t.d.
Það, sem er nýstárlegt við
þetta er, að einn af frægustu sál-
fræðingum og heimspekingum
samtiðarinnar leggur áherzlu á
þessa eðlisbundnu þörf og þrá,
og skýrir það i sambandi við á-
stand liðandi stunda. Og þá er
skemmst frá þvi að segja, að
skörpu ljósi er brugðið á býsna
margt, sem áberandi er I menn-
ingu og lifsvenjum siðustu ára-
tuga.
„Vandamál ástarinnar er i
augum flestra, að þeim takist að
verða elskaðir, fremur en að
þeim takist sjálfum að elska.”
Þessi'orð standa á fyrstu siðu
bókarinnar. Og þau bregða ljósi
á býsna margt. Mér kemur t.d. i
hug Vér morðingjar eftir
Kamban. Þar er sögð harm-
saga, sem verður harmsaga
vegna þess, að vandamál per-
sónanna er að „þeim takist að
verða elskaðar, fremur en að
þeim takist sjálfum að elska.”
Það er máske óvist, hvort höf-
undurinn hefur mikið horft á þá
hliðina. Svo mikið er vist, að
persónur harmsögunnar gerðu
það ekki. Og það er skýring á
býsna mörgum harmsögum nær
og fjær.
Jón Gunnarsson Islenzkaði
þessa bók. Hún er á aðgengilegu
islenzku máli og virðist vel unn-
in á þann hátt. Þó grunar mig,
aðe.t.v.hafi veriðheppilegra að
endursegja hana meira. Það er
sums staðar heimspeki sem
máske virðist óaðgengileg og
þrengir lesendahópinn. Sé svo,
er það slæmt, þvi að inn á milli
er margt, sem ætti að geta
hjálpað venjulegum nútima-
manni til að átta sig á umhverfi
sinu og skilja það.
Um bróðurástina segir svo:
Djúptækasta tegund ástar,
sem liggur til grundvallar allri
annarri ást er bróðurást. Með
henni á ég við tilfinningu á-
byrgðar, umhyggju, virðingar
og þekkingar á annarri mann-
veru, óskina um að stuðla að
vexti hennar. Þessa tegund ást-
ar er átt við I bibliunni, þegar
segir: elskaðu náunga þinn eins
og sjálfan þig. Bróðurást er ást
til allra mannvera, einkenni
EDLISINS
INNSTA ÞRÁ
hennar er einmitt, að enginn er
undanskilinn. Hafi hæfileikinn
til ástar þróazt með mér, get ég
ekki annað en elskað bræður
mina. 1 bróðurást skynja menn
sameiningu sina við alla menn,
einingu mannsins, hlutdeild
sina i mannheimi. Bróðurást
grundvallast á þeirri skynjun,
að öll erum við eitt. Munurinn á
hæfni, gáfum og þekkingu er
smávægiiegur borið saman við
hinn mannlega kjarna, sem er
öllum mönnum sameiginlegur.
Til að skynja þessa einingu
verður að skyggnast undir yfir-
borðið, til kjarnans. Skynji ég
aðeins yfirborð annars manns,
sé ég einkum þann mun, sem
greinir okkur að. Taki ég til
kjarnans, skynja ég,að við erum
i rauninni hið sama, að við erum
bræður. Þessi skyldleiki kjarna
eins persónuleika við kjarna
annars er hinn raunverulegi
grundvallarSkyldleiki. Simone
Weil hefur oröað þetta vel:
„Sömu orðin (t.d. þegar maður
segir við eiginkonu sina: „ég
elska þig”) geta verið hvers-
dagsleg eða einstæð, allt eftir
þvi, hvernig þau eru sögð, Og
það fer eftir þvi, úr hve djúp-
stæðum hlutum persónuleikans
skilyrði þess, að þjónustan verði
ljúf og menn njóti hennar.
Það má taka upp margar
nærfærnar tilvitnanir ú? kver-
inu. Hér verður brugðið upp
sýnishornum af handahofi ef
verða mætti til að vekja athygli
einhverra:
Brýnasta þörf mannsins er
þvi að sigrast á aðskilnaði sin-
um frá öðrum, að komast úr pri-
sund einangrunar sinnar. Mis
takist það alveg, verða menn
geðveikir. Barnið skynjar sjálft
sig sem einstakling, en aðeins
að litlu leyti, það skynjar sig
sem hluta móður sinnar og finn-
ur ekki til aðskilnaðarkenndar,
meðan hún er hjá þvi. Einveru-
kennd þess hverfur, þegar lik-
ami móðurinnar er hjá þvi,
brjóst hennar og hörund. En
þroski barnið skynjun sina á
sjálfu sér sem sérstökum ein-
staklingi, verður nærvera móö-
urinnar þvi ekki lengur nóg,
heldur verður það nú að leitast
við að sigrast á aðskilnaðar-
kennd sinni með öðrum hætti. A
sama hátt skynjar mannkynið
sig á bernskuskeiði sinu sem
hluta af náttúrunni. Jörð, dýr og
jurtir eru enn heimur mannsins,
Hann skynjar sig sem einn af
um mannlifsins. Heildarsvarið
felst I þvl, að sameining takist
milli tveggja mannvera, að þær
verði eitt og elskist.
Þráin eftir að sameinast ann-
arri mannveru er máttugasta
hvöt mannsins. Hún er dýpsta
hvöt hans, það afl, sem heldur
mannkyninu saman, hóp, fjöl-
skyldu og þjóðfélagi. Náist ekki
sameining, vofir yfir geðveiki
eða eyðilegging — sjálfseyði-
legging eða eyðilegging á öðr-
um. Án ástar gæti mannkynið
ekki lifað deginum lengur.
Aherzlan á félagsanda, gagn-
kvæmt umburðarlyndi o.s.frv.
er fremur ný þróun. Undanfari
slikra hugmynda, á árunum
eftir heimsstyrjöldina fyrri, var
sú hugmynd um ástina, að kyn-
ferðisleg fullnæging beggja
aðila væri grundvöllur góðs ást-
arsambands, og einkum þó góðs
hjónabands. Alitið var, að á-
stæður hinna tiðu vonbrigða I
hjónabandi væri að finna i þvi,
að hjónin hefðu ekki „aðlagazt
hvort öðru kynferðislega” með
réttum hætti. Astæðuna fyrir
þeim mistökum sáu menn i fá-
fræði um, að „rétt” kynferðis-
hegðun væri, og þeirri gölluðu
111
YiU IV
orðin koma, án þess að viljinn
geti nokkru um breytt. Og fyrir
einhverja dásamlega samstill-
ingu ná þau til sömu staða i
þeim, sem orðin heyrir. Þannig
getur heyrandinn skilið gildi
orðanna, sé hann ekki alveg
skyni skroppinn.”
Bróðurást er ást jafningja, en
þótt við séum öll jafningja, en
erum við ekki alltaf jöfn. Vegna
þess, að við erum mannleg, er-
um við öll hjálpar þurfi. í dag
ég, á morgun þú. En þessi hjálp-
arþörf merkir ekki, að einn sé
hjálparvana en annar máttug-
ur. Hjálparþörf er ástand, sem
liður hjá. Að geta staðið og
gengið á eigin fótum er hið
venjulega, varanlega ástand.
En ástin til hinna hjálpar-
lausu, ást til fátækra og fram-
andi fólks, er upphaf bróðurást-
ar. Það er litið afrek að elska
sitt eigið hold og blóð. Dýr elska
unga sina og annast þá. Hinn
hjálparlausi elskar húsbónda
sinn, þvi undir honum á hann lif
sitt, barnið elskar foreldra sina,
þvi að það þarfnast þeirra. Ast-
in byrjar að þroskast, þegar við
elskum þá, sem við höfum ekki
gagn af. Margt býr að baki þvi,
að Gamla Testamentið segir
mönnum framar öðru að elska
fátæklinga, útlendinga, ekkjur,
munaðarleysingja, og siðar ó-
vini þjóðarinnar, Egypta og
þjóð Edóms. Með samúð með
hinum hjálparlausu byrjar
maðurinn að þroska með sér ást
á bræðrum sinum, og i ást sinni
á sjálfum sér elskar hann einnig
veikbyggða, hjálparþurfi, ör-
yggislausa mannveru. I samúð-
inni felst þekking og hlutdeild.
„Otlendan mann, sem hjá yður
býr,” segir Gamla Testamentið
„...þú skalt elska hann eins og
sjálfan þig, þvi að þér voruð út-
lendingar i Egyptalandi.”
Ekki þarf að fjölyrða um það,
að þegar maður lætur sér annt
um aðra er honum ljúft að verða
þeim að liði. Þá heyrir það til
lifsnautninni, að geta gert eitt-
hvaðfyrir þá. Þess vegna er það
að elska, þykja vænt um aðra,
dýrunum og tjáir það með þvi
að grimubúa sig sem dýr og
dýrkar dýratótem eða guði i
dýrs liki. En þvi meir sem
mannkynið losnar úr þessum
viðjum uppruna sins, þvi meir
sem það losnar frá heimi nátt-
úrunnar, þeim mun brýnni
verður nauðsyn þess að finna
nýjar leiðir til að sigrast á að-
skilnaðarkenndinni.
Ein leið að þvi marki felst i
ýmiss konar algieymisástandi.l
slikt ástand má koma sér með
sjálfsdáleiðslu eða með ákveðn-
um lyfjum.
Þriðja aðferðin við að ná sam-
einingu felst i skapandi starfi —
listum eða handverki. I öllum
tegundum skapandi starfs sam
einast maðurinn viðfangsefni
sinu, sem er hluti af heiminum
utan hans. Hvort sem um er að
ræða trésmið að smiða borð eða
gullsmið að smiða skartgrip,
bónda, sem sáir korni, eða mál-
ara, sem málar málverk — þá
sameinast starfsmaðurinn og
viðfangsefni hans I öllum teg-
undum af skapandi starfi. 1
sköpuninni sameinast maðurinn
heiminum. En þetta á aðeins við
um skapandi starf, þar sem
maðurinn áformar, skapar og
sér árangur starfs sins. f nú-
timastarfsháttum skrifstofu-
manns eða verkamanns við
endalaust færiband er litið eftir
af þessu sameinandi eðli vinn-
unnar. Starfsmaðurinn verður
aukahlutur við vélina eða skrif-
stofuveldið. Hann er ekki lengur
hann sjálfur — og þess vegna á
engin sameining sér stað önnur
en sú, sem samlögun við hópinn
veitir.
Sú sameining, sem næst i
skapandi starfi er ekki samein-
ing manna. Sú sameining, sem
fæst i algleymisvimu er
skammvinn. Sú sameining, sem
næst i samlögun við hóp er ein-
ungis gervisameining. Þess
vegna eru þetta aðeins að
nokkru leyti svör við vandamál-
kynferðistækni annars eða
beggja aðila, sem af henni
leiddi. Til þess að „lækna” þetta
og hjálpa þeim vansælu hjón-
um, sem ekki gátu elskað hvort
annað, voru i fjölmörgum bók-
um veittar upplýsingar og ráð-
leggingar um rétta kynferðis-
hegðun, og þvi var lofað, beint
eða óbeint, að ást og hamingja
mundu koma i kjölfarið. Hug-
myndin, sem að baki þessu lá,
var að ástin væri afsprengi kyn-
ferðislegrar nautnar, og lærðu
tveir einstaklingar að veita hvor
öðrum kynferðislega fullnæg-
ingu, mundu þeir elska hvor
annan. Þessi hugmynd var i
samræmi við þá blekkingu
þessa árabils, að beiting réttrar
tækni væri ekki aðeins lausn á
vandamálum iðnaðarfram-
leiðslu, heldur einnig á öllum
mannlegum vandamálum. Hitt
vissu menn ekki, að með þessari
hugmynd var sannleikanum
snúið á hvolf.
Skemmtanalifið er fjötrað
reglum. Bókaklúbbar velja
bækurnar, kvikmyndahúseig-
endur og auglýsingar þeirra
velja kvikmyndirnar. öðru er
steypt i sama mót á sama hátt:
sunnudagsökuferðin, setan við
sjónvarpið, spilakvöldin, parti-
in. Frá vöggu til grafar, frá
mánudegi til mánudags, frá
morgni til kvölds — eru allar at-
hafnir fjötraðar reglum og
fyrirfram ákveðnar. Getur farið
orku sina skynjar hann sem
fjárfestingu, sem verður að gefa
eins mikinn gróða og hugsanlegt
er við rikjandi markaðsskilyrði,
Nútimamaðurinn er orðinn á-
þekkur þeirri mynd, sem Hux-
ley dregur upp i Brave New
World: velalinn, velklæddur,
kynferðislega mettur, en án
sjálfsskynjunar, án nokkurra
sambanda nema hinna yfir-
borðskenndustu með meðbræð
ur sina, án annarra hugsjóna en
slagorðanna, sem Huxley orðaði
svo vel:„Frestaðuekki til morg-
uns þvi, sem þú getur skemmt
þér við i dag.” Aðalslagorðið er:
„Allir eru ánægðir nú á dög-
um.” Hamingja manna felst I
þvl aö „skemmta sér”.
Skemmtunin felst i þvi að neyta
hluta „innbyröa” myndir, mat,
drykk, tóbak, fólk, fyrirlestra,
bækur, kvikmyndir — alls þessa
er neytt — það er gleypt. Heim-
urinn er einn risastór málsverð-
ur til að seðja hungur okkar,
risastórt epli, risastór mjólkur-
peli, risavaxið brjóst. Við erum
brjóstmylkingarnir, menn hinn-
ar eilifu eftirvæntingar og vona,
menn hinna eilifu vonbrigða.
Persónuleiki okkar er lagaður
að viðskiptum og gróða, prangi
og neyzlu, allir hlutir, andlegir
og veraldlegir, verða að skipta-
og neyzluvarningi.
Af þessum tilvitnunum má
vera ljóst, að Fromm telur
ýmislegt ólært um heilbrigð og
gæfuleg viðbrögð gagnvart
samtiðinni. Jafnframt verður
þessi kenning hans skýring á
ýmsum fyrirbærum svo sem
hópsefjun og múgsefjun utan
við hin nefndu dæmi. Vöntun fé-
lagslegrar samstöðu brýzt út i
löngun til múgsefjunar.
Fromm ræðir um ástina til
guðs og trúarhugmyndir. Hann
bendir á,að þroski manns og
lifsreynsla móti trúna og guðs-
hugmyndina. Menn hugsa sér
guð og skynja sem móður, sem
verndar allt, eða föður, sem
umbunar og refsar, eða skap-
ara, sem þeir þrá að sameinast
— hverfa til upphafs sins. Auð-
vitað mótast hugsun manns og
rökhyggja öll af þvi sem hann
hefur þreifað á og takmarkast
af þvi. Fromm veit það lika að
„heilinn greinir skemmra en
nemur taugir” eins og Einar
Benediktsson segir. En þá er
lika komið á það svið lifsreynsl-
unnar, sem er utan við takmörk
rökhyggjunnar. En eins og
Fromm bendir á að móðurástin
bregzt hlutverki sinu og skyldu,
ef hún þolir ekki að barnið vaxi
frá móðurinni, mætti vel hugsa
sér stjórnanda mannlegrar til-
veru, sem vildi þroska menn til
að standa á eigin fótum og
mætti þvi ekki láta of mikið á
sér bera. Barnið lærir seint að
ganga sé það ekki látið óstutt.
Sumt i rökfræði þessarar bók-
ar orkar tvimælis eða þarf að
skilja sérstökum skilningi, svo
sem það, að eigingjarnt fólk geti
ekki elskað sjálft sig. Það er
nánast sagnfræði, þar sem fjall
að er um rökfræðilögmál
Aristotelesar og þverstæðurök-
fræðina. Hitt er aðalatriðið, að
elski maðurinn eitthvað, tekur
hann tryggð við það, vill vinna
þvi, og þá er hann sjálfur orðinn
nauðsynlegt tæki, sem verður
að fara vel með, án þess að það
sé sparað.þar sem þess er þörf.
Þannig fellur það sem Helgi
Hálfdánarson kallaði rétta
sjálfsumhyggju saman við list-
ina að elska.
Fromm telur að menn þurfi
sjálfsaga og einbeitni, en mjög
skortiá það að nútimamaðurinn
kunni að einbeita sér. Menn
þurfi að geta verið einir með
sjálfum sér. Sé þetta rétt,þurf-
um við ekki að setja upp fleiri og
viðtækari skemmtistaði til að
hella seldu afþreyingarefni i
fólk, heldur að efla félagslif og
tómstundaheimili, þar sem fólk
venst á að einbeita sér að við-
fangsefnunum. Heilbrigt lif er
bræðralag um mannbætur, —
bræðralag til að skapa betri og
fegurri heim. Og heilbrigt lif er
hamingjusamt lif.
Sú ást.sem Fromm talar um i
þessu kveri er ekki sérstaklega
ást karls og konu. Það eru hin
hlýju tengsl við umhverfið, að
þykja vænt um eitthvað og vilja
lifa þvi. Hann telur að auðvalds-
þjóðfélag sé á margan hátt and-
snúið möguleikunum til þess, en
tekur þó fram að „auðvalds-
þjóðfélagið” sjálft sé „marg-
breytilegt kerfi i stöðugri breyt-
ingu, sem enn gefur sjálfstæðri
hugsun og þróun persónuleikans
nokkurt svigrúm.” Og auðvitað
er það ekki þjóðfélag okkar,
sem hann hefur einkum i huga,
þó að margt komi kunnuglega
fyrir.
Ég vil ráðleggja hugsandi
fólki að lesa þessa bók og tala
um hana sin á milli. Ég held að
megi sitthvað af henni læra. Ég
held hún geti hjálpað mönnum
til að velja sér lifsstefnu. Og ef
svo er, þá er þetta góð bók, sem
borgar sig að lesa. H.Kr.