Tíminn - 30.11.1975, Blaðsíða 14

14
TÍMINN
Sunnudagur 30. nóvember 1975.
Halldór Kristjónsson:
Allur heimur er að vakna
Hvað gerðu Góðtemplarastúk-
urnar fyrstu árin? Hvernig fór
reglan að, að ná þeirri útbreiðslu
sem hún hlaut?
Þetta eru mjög athyglisverðar
spurningar þvi að það varð stór-
kostleg breyting á islenzku þjóð-
lifi áratugina sem næstir voru
aldamótunum. Þjóðin hneigðist
mjög til bindindis. Góðtemplara-
reglan átti rikan þátt i þvi. Henni
varð vel til manna á þeim árum.
En hvernig vann hún? Hvers
vegna varð henni svo vel a-
gengt?
Góðtemplarareglan er alþjóð-
leg hreyfing. Hún stefndi og
stefnir að þvi að útrýma áfengis-
neyzlu um allan heim. Nú var
spurningin sú hvort tslendingar
vildu vera með.
Allur heimur er að vakna,
uppreisn byrjuð, vertu með
kvað Guðmundur Magnússon. Og
nú var alþýðan að vakna til með-
vitundar um félagslegan mátt
sinn, gera sér grein fyrir þvi, að
hún gæti látið að sér kveða, —
finna til þess að það væri hennar
hlutverk að skapa betra þjóðfé-
lag.
Það er bezt að láta frumherj-
ana sjálfa tala. Þeirra eigin orð
sýna bezt og sanna hvað þeim bjó
i brjósti og fyrir þeim vakti.
Þorsteinn Gislason ritstjóri
getur þess i minningarriti templ-
ara 1909, að það fyrsta sem prent-
að hafi verið eftir sig sé ofurlitill
templarasöngur. Hann segist
hafa gengið i Eininguna þegar
hann var i þriðja bekk mennta-
skólans fyrir orðastað Þorvarðar
Þorvarðssonar. Siðan segir hann:
,,Þorvarður hafði þá lengi ver-
ið i stúkunni Einingin og inn i
hana gekk ég. Ég var þá að gutla
við að yrkja, eins og margir i
skóla, og fyrir næstu afmælishá-
tið Einingarinnar ólmaðist Þor-
varður i mér, þangað til hann
fékk mig til að hnoða saman
veizlukvæði, er hann svo lét
prenta og sungiö var. Kvæðið var
vist litt merkilegt og mun nú
hvergi vera til, nema ef vera
skyldi eitt eintak á landsbóka-
safninu”.
Þetta kvæði er til i bókasafni
templara. Það er 5 erindi og sið-
ustu erindin eru svo:
Frá heimili, er hjálp og kraft
þú sendir
til heilla og friðar eftir þraut
og neyð, —
þeim unga er þú frá eldri stefnu
bendir
og aðra sýnir nýja og betri
leið,—
frá konunni, er lið og krafta
ljærðu
að leiða manninn burt frá
raunstig —
þær hjartnæmustu heillaóskir
færðu,
þau hljóta af lifi og sál að
elska þig.
Sú heilla-ósk, er hjartans
talar rómi,
hún hrini alla tima fastá þér
og gefi þér sem gróðraskúrinn
blómi
þann gæfukraft, er fagra
blómgun lér
þér lánist enn þá góðverk margt
að gera,
að græða af vinnautn þjóðar
blóðga und,
þér liðsmenn dyggir viljum
gjarnan vera,
þér vonhýr brosi framtið alla
stund.
Þetta var á afmæli stúkunnar
1889, en i janúar það ár þegar
Einingin hafði 200 funda afmælis-
hátið eins og það var kallað var
sungið kvæði eftir Gest Pálsson
þar sem þetta erindi er i:
Templar-reglan gerir gagn og
sóma,
góða starfið flytur vitt um
lönd,
þjóðir til að reisa úr rauna
dróma,
rétta öllum sömu liknarhönd,
til að lyfta munngáts-martröð
alda,
mönnum kenna nýjan, betri siö,
til að þiða stétta-klakann kalda,
kenna i reynd að bræður erum
við.
Báðir leggja þessir höfundar á-
herzlu á bindindisstarfið. Gestur
leggur áherzlu á að stúkan hafi
verið mörgum vernd og hlif mót
grandi, verið föllnum björg og
reist hann við. Þorsteinn leggur
áherzlu á fyrirbyggjandi áhrif, —
að benda hinum ungu á nýja og
betri leið en almennt hafi verið
farin. Auðvitað er stúkan slikum
vörn og hlif mót grandi og auk
þess talar Gestur um að reglan
kenni mönnum nýjan, betri sið.
Hér ber þvi ekkert á milli. En auk
þessa leggur Gestur áherzlu á
bræðralagshugsjón reglunnar —
að þiða stétta-klakann, kenna i
reynd að bræður erum við.
Það var auðvitað þessi hugsjón
sem hreif menn til fylgis. Finnst
þér rétt að standa hjá? Svo spurði
Guðmundur Magnússon. Og það
var áleitin spurning. Þvi urðu
þeir margir, sem vildu fylla flokk
templara og komu til liðs við þá
um skeið, þó að sumir entust illa
til að halda bindindið og heltust
þvi úr lestinni.
Hvað gerðist svo á stúkufund-
unum?
Gestur Pálsson gekk i Verð-
andi 6. september 1885. Hann var
kosinn æðsti templar við næstu
ársf jórðungaskipti i októberlok. A
sama fundi og hann tók við emb-
ætti bað hann ,,sér hljóðs og kvað
sér hefði komið til hugar að fá
menn til að halda fyrirlestra i fé-
laginu, félagsmönnum til
skemmtunar og fróðleiks, kvaðst
hann hafa fengið nokkra menn
svo sem adjunkt Þorv. Thorodd-
sen, cand. mag. Pálma Pálsson,
revisor. Indriða Einarsson o.fl. til
að halda hér fyrirlestra. Var
gerður góður rómur að máli hans
og þótti mönnum þetta vel til fall-
ið”.
Þar með fór Góðtemplararegl-
an að láta til sin taka i menning-
arlifi bæjarins almennt.
Einingin stóð fyrir opinberum
útbreiðslufundi i ársbyrjun 1886.
Þar með var byrjað að kynna
starfið utan reglunnar. Sam-
kvæmt tillögu Jóns Ólafssonar
var um skeið annar hvor fundur
Einingarinnar opinn að nokkru
svo að utanreglumenn gætu
kynnzt fundarstarfinu. Þvi var þó
hætt aftur og þótti ekki bera mik-
inn árangur. En það varð fljótt
fastur þáttur i félagsstarfinu að
hafa ýmislegar samkomur fyrir
almenning.
Þegar Verðandi var tveggja
ára 3. júli 1887, héldu templar-
ar i Reykjavik hátiðlegt afmæli
reglunnar i bænum. Þar hélt
„bróðir Jón Ólafsson langa og
snjalla ræðu um breyting þá er
orðin væri á Reykjavikurbæ siðan
Goodtemplarreglan var stofnuð
og verkanir hennar út i frá”.
Indriði Einarsson skýrði frá út-
breiðslu reglunnar á tslandi.
„Systir Þorbjörg Sveinsdóttir
hélt langa og snjalla ræðu um
skyldur Goodtemplara gagnvart
bræðrum sinum”.
„Br. Jón Ólafsson lagði mönn-
um orð i munn til að reka af sér
illmæli er maður yrði daglega að
heyra gagnvart reglunni”.
Það varð brátt fastur siður i
stúkunum að hafa árlega mynd-
arlega afmælissamkomu. Templ-
arar höfðu ráð á þvi að vanda vel
til skemmtiefna. Á 200 funda af-
mæli stúkunnar Einingin var
fyrst sungið kvæði Gests Pálsson-
ar. Siðan talaði Jón Ólafsson um
uppruna Einingarinnar. Þá var
kórsöngur, 4 lög. Þá talaði Einar
Þórðarson stud. theol, — litið yfir
hag Einingarinnar frá byrjun.
Þvi næst voru leikin þrjú lög á
harmonium og fiólin. Siðan talaði
Gestur Pálsson um framtið Ein-
ingarinnar. Þá var aftur kórsöng-
ur og loks brúðkaupsmars leikinn
á harmonium.
Þau Árni Eiriksson og Stefania
Guðmundsdóttir fóru oft með
leikþætti á skemmtunum. Stund-
um sungu þau gamanvisur. Þess
skal lika getið að Gunnþórunn
Halldórsdóttir og Friðfinnur Guð-
jónsson voru bæði templarar og
þegar Helgi Helgason flutti til
Reykjavikur gekk hann i Eining-
una.
Þegar þess er gætt að svo
margir vinsælustu leikararnir
voru templarar og um leið er
minnzt áhuga Indriða Einarsson-
ar á leiklistarmálum og starfsemi
þeirrar fjölskyldu verður það
næsta eðlilegt að allir stofnfélag-
ar Leikfélags Reykjavikur, 12 að
tölu, voru félagsmenn reglunnar.
Fleiri félög og á öðrum sviöum
voru runnin af hennar rótum, svo
sem glimufélagið Armann.
Það var fljótlega farið að hafa
ýmis skemmtiatriði á fundum.
Jafnframt var lagt kapp á það að
koma sem flestum til starfa. Td.
áttu menn að taka þátt i umræð-
um um tiltekið efni. Ræðumenn
voru valdir eftir hlutkesti en
máttu raunar leysa sig með þvi
að greiða sekt.
Góðtemplarareglan var fyrsti
félagsskapur þar sem menn áttu
að sækja fundi vikulega. Og þar
komu karlar og konur og fólk af
öllum stéttum. Þetta var fyrsti
félagsskapur sem raunverulega
ætlaði alþýðu manna rúm á
bekkjum sinum. Það var stund-
um talað um það á stúkufundum
hvernig ætti að fá konur til að
taka meiri þátt i fundarstörfum.
Þá var talað um að kjósa þær i
embætti en nokkuð bar á þvi
framán af þegar það var gert að
þær mættu ekki til innsetningar
svo að kjósa varð annan i emb-
ættið. En það eru athyglisverð
orð, sem Gunnþórunn Halldórs-
dóttir á i minningarriti templara
1909.
„Mjög trúlegt er, að Góðtempl-
arareglan eigi mikinn þátt i þeirri
viðurkenningu, er viða bryddir á
nú, i þá átt, að kvenfólk beri jafn-
rétti við karlmennina, þvi innan
vébanda reglunnar eru karlar og
konur jafn rétthá”.
Þetta félagsstarf hefur að sjálf-
sögðu orðið mönnum mikill skóli.
Vel má vera að okkur finnist sumt
smásmugulegt i gömlum fundar-
gerðum, en ströng nákvæmni er
ögun i siðum og háttum. Auðvitað
varð hið félagslega uppeldi sterk-
ara vegna alvörunnar, sem lögð
var i starfið. Nú voru alþýðumenn
setztir á bekk með menntamönn-
um og kaupmönnum.
Það var á þriðja stúkufundin-
um i Reykjavik að „Björn Páls-
son kvaðst hafa tekið eftir þvi
þegar menn voru gengnir út úr
fundarsalnum þá rynnu kol-
mórauðir tóbakslækir eftir gólf-
inu. Þetta kvaö hann ekki sæma i
fundarsal Goodtemplara og bað
menn afleggja ósið þennan. Féll-
ust menn á þetta og var það sam-
þykkt i einu hljóði að meðlimir
skyldu eigi framar hrækja á gólf-
ið i fundarsalnum”.
Seinna má svo lesa um fundar-
samþykktir, að bannað væri að
spýta á gólf og mælt gegn reyk-
ingum og tóbaksáti á fundum.
Það var venja á fyrstu árum
reglunnar og lengi siðan, að menn
báru allir einkenni á barmi á
fundum og átti litur þeirra að
gefa til kynna á hvaða stigi regl-
unnar menn væru. Finna má
gömul fyrirmæli um það að ekki
ætti að taka kveðju manna og
leyfa þeim sæti nema þeir bæru
einkennið. Fyrir kom að sumir
þóttu ekki sýna einkennunum til-
hlýðilega virðingu. Þess er t.d.
getið, að einn ræðumaður sagðist
hafa heyrt að einhver félaga hafði
notað einkenni sitt fyrir vasaklút
og lýsti það einberum dóna-
hætti: „Þá stóö br. Kristján Ó.
Þorgrlmsson upp og sagði, að
einn bróðir hefði verið að rifa i
einkenni Jóns nokkurs en sá yildi
bera af sér með þvi að kenná Jóni
um að það hefði verið hanii sem
byrjaði. Vár' þá- talað um að
múlktera þá, en br. Gesti Páls-
syni leizt að þessu broti yrði
síeppt með þvi að þetta væri I
fyrsta skipti og var það gjört”.
Inntökugjald i stúku var i fyrstu
2 krónur og ársfjórðungsgjald
karla 60 aurar. Þetta eru ekki há-
ar tölur. Timakaup karlmanna
mun þá almennt hafa verið 25
aurar, venjulegur vinnudagur 12
stundir og full dagkaup þvi 3
krónur. Þess ber svo að gæta, að
þá var ekki um fasta vinnu að
ræða allan ársins hring fyrir
verkafólk og sjómenn almennt.
Þvi var það stundum þegar eitt-
hvað þurfti að vinna i þágu regl-
unnar, að samþykkt var að gera
það næsta dag sem ekki gæfi á
sjó.
Einu sinni þegar 5 nýir félagar
voru á leið að ganga i Verðandi
gat æðsti templar þess, ,,að hann
hefði gengizt fyrir samskotum til
þess að tveir af þessum mönnum
gætu komizt inn i deildina og las
hann upp nöfn þeirra sem gefið
höfðu, þeim til verðugs lofs”.
Æðsti templar þessi var Gestur
Pálsson. Enginn veit nú
hversu lengi þessir menn sem
samskotanna nutu voru i regl-
unni. Enginn veit hversu þeir
hafa metið þessa hjálp, eða hve
þeir nutu hennar. Eh i bók sinni