Fréttablaðið - 08.07.2006, Blaðsíða 54

8. júlí 2006 LAUGARDAGUR34
Séra Jónas var virtur prestur og
kennari en er aðallega minnst
fyrir að safna og skrá niður upp-
lýsingar um þjóðsiði og þjóðhætti
á Íslandi. Það söfnunarstarf hans
birtist í bókinni Íslenskir þjóð-
hættir. Það er sagt um Jónas að
hann hafi sem ungur piltur ekki
látið eitt einasta tækifæri ónýtt til
þess að lesa. Þá skipti hann litlu
um hvað bókin fjallaði, hún var
lesin af einskærri forvitni
og fróðleiksfýsn óháð efn-
istökum. Ekki er lang-
sótt að ætla að þessa
þörf til bóklesturs
hafi hann haft frá
föður sínum. Jónas
eldri Jónsson var
sjálfmenntaður
læknir. Hann las
bækur sem kenndar
voru við Hafnarhá-
skóla, fékk læknis-
leyfi sem gerði
honum kleift að skrifa
lyfseðla og naut hann
mikillar virðingar fyrir
störf sín á sviði læknis-
fræði. Móðir Jónasar,
Guðríður Jónasdóttir,
var einnig bókhneigð og
hvatti son sinn til lesturs og upp-
lýsingar.
Það duldist ekki foreldrum
Jónasar að hann hafði hæfileika til
bóknáms, en það var fyrir hvatn-
ingu Hjörleifs Einarssonar, síðar
prests að Undirfelli, að þau ákváðu
að Jónas skyldi setjast til mennta.
Á skólabekk
Jónas settist á skólabekk í lærða
skólanum í Reykjavík haustið 1875
að undangengnu inntökuprófi í 2.
bekk um vorið. Hann var þá nítján
ára að aldri. Námið féll Jónasi vel,
eins og kannski var við að búast, og
lagði hann sig eftir því að lesa
þýsku, sagnfræði og bókmennta-
fræði utan við námsbækur skólans.
Eins hafði hann ánægju af hvers
konar skáldskap og var virkur í
félagslífi skólans. Hann skrifaði
mikið og fékk tvívegis verðlaun
Bandamannafélagsins fyrir rit-
störf. Það skyggði nokkuð á dvöl
hans í lærða skólanum að hann
veiktist af taugaveiki. Hann lá lengi
veikur og beið aldrei til fulls bætur
þeirrar legu. Jónas lauk stúdents-
prófi 1880 með fyrstu einkunn. Á
þeim tíma var honum svo lýst:
„Afarstór, fremur grannvaxinn og
bar höfuð yfir flesta pilta og var
því opt nefndur Jónas langi. Eygð-
ur manna bezt. Gáfaður ágætlega,
skáld gott og fjölfróður. Las manna
mest, einkum skáldskaparrit, bók-
fræði (Litaratur) og heimsspeki.
Heilsutæpur einkum á hinum síð-
ari skólaárum sínum. Bezti reglu-
maður.“
Veturinn 1880-1881 vann Jónas
fyrir sér sem heimiliskennari hjá
Eggerti Briem, sýslumanni á Reyni-
stað í Skagafirði, en hóf nám í
Prestaskólanum í Reykjavík um
haustið 1881. Hugur Jónasar mun
hafa staðið til náms í norrænu, en
vegna fé- og heilsuleysis varð ekk-
ert úr þeim áætlunum hans. Hann
lauk embættisprófi frá Prestaskól-
anum haustið 1883 og vígðist fimm
dögum seinna til Stóruvallapresta-
kalls í Rangárvallasýslu.
Fjölskylda og missir
Jónas kynntist eiginkonu sinni,
Þórunni Stefánsdóttur Ottesen frá
Hlöðutúni í Borgarfirði, þegar
hann stundaði nám til stúdents-
prófs í lærða skólanum. Þau gengu
í hjónaband árið 1884 en höfðu þá
verið heitbundin í sex ár. Þau festu
í fyrstu bú sitt að Fellsmúla í
Landsveit á meðan Jónas þjónaði
sem prestur í Rangárvallasýslu og
þar kom í heiminn frumburður
þeirra Oddur árið 1875. Á næstu
þrettán árum eignuðust þau sjö
börn auk þess að taka í fóstur þrjú
börn ættmenna. Barnalán þeirra
var mikið en ytri aðstæður komu
því þannig fyrir að þau hjón
nutu þess ekki að sjá nema
fjögur af börnum sínum
verða fulltíða. Um alda-
mótin 1900 geisuðu
lungnaberklar hér-
lendis og ollu miklu
mannfelli á Íslandi.
Úr þessum sjúk-
dómi, sem var per-
sónugerður með
nöfnum eins og
„hinn hvíti dauði“
vegna hliðstæðu við
„svarta dauða“, dóu
fjögur af börnum
Jónasar og Þórunnar
auk allra þriggja fóstur-
barna þeirra. Drengirnir
fjórir sem upp komust
voru frumburðurinn
Oddur, Jónas fæddur
1887, Friðrik fæddur 1891 og Stef-
án Sigurður fæddur 1896. Hjónin
lögðu mikla rækt við menntun
þeirra og Jónas bjó þá sjálfur
undir skóla. Þrír þeirra dvöldu um
skeið erlendis við nám og tveir
luku háskólanámi. Allir urðu þeir
vel metnir borgarar og Jónas
yngri varð læknir og sérhæfði sig
í berklalækningum og starfaði um
skeið sem yfirlæknir Berklahælis-
ins í Kristsnesi í Eyjafirði.
Prestur og kennari
Jónas þjónaði aðeins í
eitt ár sem prestur í
Stóruvallapresta-
kalli. Árið 1884
losnaði Grundar-
þing í Eyjafirði.
Jónas sótti
norður og fékk
brauðið. Þar
þjónaði hann sem
prestur Eyfirðinga
í aldarfjórðung og
var einnig prófast-
ur í Eyjafjarðar-
prófastdæmi árin
1898 til 1905. Lengst af þeim tíma
sem hann var prestur í Eyjafirði
bjó hann á Hrafnagili sem hann er
síðan kenndur við.
Jónas leit á sig sem kennara
fyrst og síðast og beindi miklu af
starfskröftum sínum í þann farveg.
Hann var kennari við Gagnfræða-
skólann á Akureyri þar sem hann
kenndi aðallega íslensku en einnig
sögu, félagsfræði og stærðfræði.
Hann kenndi meðfram prestskap
og bústörfum til 1910 en sem kenn-
ari eingöngu eftir að hann flutti til
Akureyrar og varð fastur kennari
við Gagnfræðaskólann. Þar taldi
hann kröftum sínum best varið en
þurfti að hætta fyrr en hann ætlaði
vegna heilsuleysis. Jónas sagði
sjálfur í kveðjuræðu sinni frá skól-
anum að hann væri ekki fullsáttur.
„Ég hafði vonað það yrði lengur, en
svo bilaði mig heilsan, og ég verð,
þótt nauðugur sé, að skilja við hina
mestu ánægju lífs míns. [...] þessi
ár verða einhverjar gleðiríkustu
endurminningar ævi minnar.“
Íslenskir þjóðhættir
Erfitt er að meta hvenær Jónas tók
að rannsaka þjóðhætti í því skyni
að skrá þá og búa til útgáfu. Hitt er
víst að áhugi hans á efninu var
honum samgróinn alla ævi. Kom
það skýrt fram í fjölmörgum skáld-
verkum hans. Hann tók til við
að skrifa skáldverk sem
ungur maður og kom
út eftir hann fjöld-
inn allur af
sögum, bæði í
tímaritum og í
sérprenti.
Sögur hans
voru skrifaðar í
anda raunsæis
og ádeila hans var
oft hárbeitt en í senn
báru sögur hans
oft áhuga hans á
þjóðlífi og menn-
ingarmálum vitni.
Eftir að hann varð fastakennari
við Gagnfræðaskólann á Akureyri
árið 1905 beitti hann starfsorku
sinni sífellt meira að rannsóknum á
þjóðlegum fræðum. Kannski var
það vegna þess að hann hafði til
þess aukin tækifæri eftir að prest-
skap og bússtörfum lauk. Miklu
hefur þó örugglega ráðið að einn
helsti fræðimaður Norðurlanda á
þessum tíma, H.F. Feilberg, skrif-
aði Jónasi þetta sama ár og hvatti
hann til þess að einbeita sér að
söfnun upplýsinga um þjóðsiði og
þjóðhætti á Íslandi. Til þess verks
gekk Jónas svikalaust. Sem kenn-
ari nýtti hann sér kynni námspilta
við skólann og með þeirra aðstoð
náði hann að safna upplýsingum
víðar að af landinu en honum hefði
annars verið unnt. Frá þeim fékk
hann mikið af þjóðháttalýsingum
sem hann síðar felldi inn í ritverk
sín.
Jónas var það vel upplýstur
maður að hann gerði sér grein fyrir
því að hann lifði breytingatíma.
Gamla bændasamfélagið sem hann
fæddist og ólst upp í var að umbylt-
ast frá einfaldleika og fábreytni til
flóknari samsetningar samfélags-
ins með nýrri tækni og þéttbýlis-
myndun. Hann sá mikilvægi þess
að skrá einkenni þjóðar sinnar og
þeirrar menningar sem var óðum
að breytast. Þegar bókinni Íslensk-
ir þjóðhættir er flett skal það haft
hugfast að Jónas vann að söfnun
sinni og skráningu í hjáverkum.
Þar er þó að finna ítarlegt yfirlit
yfir lífshætti þjóðarinnar í gegnum
aldirnar.
Jónas varð þess ekki umkominn
að sjá verk sitt á bók, það varð
verkefni ungs manns, Einar Ól.
Sveinssonar, að búa verk hans til
prentunar og fylgja því eftir til
útgáfu árið 1934. Jónas Jónasson
frá Hrafnagili lést 4. ágúst 1918.
Banamein hans var krabbamein.
Sérstakar þakkir: Ólafur Engil-
bertsson, sagnfræðingur og sýn-
ingarhönnuður, Halldóra Rafnar.
Fyrsti íslenski þjóðfræðingurinn
Um þessar mundir eru 150 ár síðan séra Jónas
Jónasson frá Hrafnagili fæddist á bænum Úlfá í
Eyjafirði. Fæðingarafmælis hans er minnst bæði
norðan og sunnan heiða á næstu mánuðum og í
Amtsbókasafninu á Akureyri hefur verið hleypt
af stokkunum sýningu undir yfirskriftinni Sú þrá
að þekkja og nema, en sýningin verður sett upp
í Reykjavík í haust. Svavar Hávarðsson rifjaði upp
lífshlaup Jónasar og spurði unnendur þjóðlegra
fræða um gildi söfnunarstarfs hans.
JÓNAS OG FJÖLSKYLDA Þessi mynd er tekin um aldamótin 1900 og berklarnir farnir að herja á heimilið. Börnin eru talin frá hægri. Oddur,
Jónas, Friðrik, Pétur, Stefán Sigurður og Anna í faðmi móður sinnar, Þórunnar.
JÓNAS VIÐ STÖRF Jónas við lestur á
skrifstofu sinni á Akureyri um 1915.
JÓNAS Á NÁMSÁRUM
SÍNUM Myndin er tekin
um 1880.
„Gildi bókarinnar Íslensk-
ir þjóðhættir er hreinlega
ómetanlegt. Verkið er
einstakt í sinni röð því
þar er safnað saman
meiri vitneskju og fróð-
leik en hægt er að ætlast
til, með eðlilegum hætti,
af einum manni. Það er
ekki bara það að hann
hafi verið duglegur safn-
ari heldur ekki síður að
hann bar svo mikla virð-
ingu fyrir viðfangsefnum sínum og
hann þekkti einnig svo vel til í land-
inu.“ Jón Hnefill segir að eitt af lykilat-
riðum þess hvað bókin er mikilvæg
fyrir þjóðfræði sé að Jónas nálgaðist
viðfangsefni sitt algjörlega á fordóma-
lausan hátt. Jón segir að Jónas hafi
lagt grunninn að þjóð-
fræði eins og við þekkj-
um hana í dag og hafi í
raun verið fyrsti íslenski
þjóðfræðingurinn. „Hann
lagði grunn að faginu
alhliða, ekki síst menn-
ingarlega. Hann var jafn-
vígur á öll svið þjóðfræð-
innar. Hvort sem það var
verkmenning, andleg
menning eða félags-
menning. Hann nálgaðist
þetta allt með sömu fordómalausu,
heilbrigðu skynseminni.“ Jón segir að
þjóðin geri sér sennilega ekki grein
fyrir því hvað margt í daglegu lífi þess
tengist Jónasi á einhvern hátt og
hversu miklu fátækari við værum ef
hans hefði ekki notið við.
Dr. Jón Hnefill Aðalsteinsson, prófessor í þjóðfræði:
Gildi verksins ómetanlegt
„Jónas var fyrstur Íslendinga til að
rannsaka alla meginþætti þjóðfræð-
innar. Hann safnaði þjóðsögum og
gerði þjóðháttum, siðum og kreddum
gamla bændasamfélagsins skil. Á
þeim tímum sem Jónas var uppi fólst
starf þjóðfræðinga í að safna sögum,
kvæðum, frásögnum af siðum og
leikjum sem þeir töldu að væru að
glatast eða til að skyggnast aftur til
fortíðar. Jónas starfaði eins og aðrir í
þessum anda en honum þótti þó ekki
nægilegt að safna dæmum heldur
vildi hann líka tengja þjóðfræðiefnið
við samfélagið. Jónas var því langt á
undan sinni samtíð.“
Kristín segir að bók Jónasar hafi
haft mikil áhrif þegar hún kom út og
að dagblöð hafi birt úr henni kafla
sem að hennar mati hefur haft áhrif á
siðina í landinu. „Margt fróðlegt og
skemmtilegt er þar, hver vissi til
dæmis að hrútahland blandað með
hunangi er gott inntökumeðal við
vatnssótt. Ég kenndi í vetur ásamt
öðrum námskeið í þjóðfræðinni um
þjóðhætti bændasamfélagsins og
bók Jónasar er þar algerlega ómiss-
andi en margt sem þar kemur fram er
vissulega grafið og gleymt og líklegt er
að fljótlega þyrfti að semja aðgengi-
legar orðskýringar við bókina. Hver
þekkir til dæmis klofakerlingu og
sporreku frá atgeirsstaf og kláru? Svo
fjarlægt er gamla bændasamfélagið
orðið.“
Kristín Einarsdóttir þjóðfræðingur:
Langt á undan sinni samtíð
„Íslenskir þjóðhættir er
brautryðjandaverk og í
þeim skilningi samantekt
og söfnun um íslenska
þjóðhætti sem er sam-
bærilegt við margt það
besta sem gert hefur verið
í Evrópu; verk Grimms-
bræðra, Kalevala, þjóð-
sögur Jóns Árnasonar og
fleira. Bókin hefur ómet-
anlegt gildi fyrir land og þjóð og þjóð-
fræðina sem fag, ekki síst þegar
maður flettir bókinni núna þegar
komið er fram á 21. öld. Þá áttar
maður sig á hversu margt væri horfið
í gleymskunnar dá, af því sem þarna
kemur fram, hefði því ekki verið hald-
ið til haga á sínum tíma. Ég vil því
segja að þetta sé eitt af öndvegisrit-
um íslenskrar þjóðfræði á 20. öld.“
Ólína segir að í raun sé
ritið því merkilegra þegar
er litið til þess hvenær og
við hvaða skilyrði verkið
er unnið.
„Þarna sjáum við allt
annan tíma en þann sem
við lifum í dag og öðlumst
skilning á tilveru forfeðra
okkar, fólksins sem ól
okkur upp. Í því ljósi hef
ég nokkrar áhyggjur af því að fólk sé
hætt að safna. Það hefur svo margt
gerst á síðustu árum sem við erum að
missa yfirsýn yfir. Jónas hafði sem
betur fer næði til að skoða það sem
var að hverfa og halda því til haga. Við
þurfum hóp manna eins og Jónas var,
menn með sömu framsýni og fróð-
leiksást gagnvart þjóðinni, til að halda
starfi hans áfram.“
Dr. Ólína Þorvarðardóttir þjóðfræðingur:
Öndvegisrit íslenskrar þjóðfræði