Tíminn - 09.07.1978, Blaðsíða 13

Sunnudagur 9. júli 1978
13
rabbameinsskráningar á íslandi
hörgulsjúkdómarnir rannsakaö-
ir. Sjúkdómar af völdum fjör-
efnaskorts, næringarskorts eöa
skorts á orkuefnum. Hörgulsjúk-
dómar mannky nsins eru enn i dag
miklu meiri skaövaldar en
krabba meiniö.
Visindin skortir enn þá aöferöir
til aö segja um áhrif einstakra
næringarefna á langvinna sjúk-
dóma sem hrjá marga einstakl-
inga.
Æðakölkunarsjúkdómar
Þe tta leiöir hugann aö æðakölk-
unarsjúkdómum, sem flokkast
undir langvinna sjúkdóma.
— Já, þaö er margt, sem haldiö
hefur veriö fram um samband
fæðunnar, fitu og æöakölkunar-
og hjartasjúkdóma. Þaö er vitaö,
aöef cholesterol (ein tegund blóö-
fitu) mælist hátt i blóöi einstakl-
inga, þá eru likur hans meiri á
kransæöasjúkdómum en hinna
sem ekki hafa hátt blóðcholester-
olgildi.
Þaö sem ber hæst 1 þessum
rannsóknum er, aö tekizt hefúr aö
lækka blóbcholesterolgildi i blób-
inumeöbreyttumataræöi, en þab
hefur ekki tekizt ab sanna hvort
þab dragi úr likum á kransæba-
dauba. Þab er liklegt, — en þab er
ekki sannab.
Þab eru tvö atriöi sem haldiö
hefur veriö fram aö skipti máli i
sambandi vib likur þjóbanna á
æbakölkunarsjúkdómum og þar
meb taliö kransæöadauöa. 1
fyrsta lagi hlutfall fitu i heildar-
orkumagninu, þ.e.a.s. þvi fleiri
hitaeiningar, sem maöurinn fær
úr fitu þeim mun meiri eiga aö
veralikurnará æöakölkun og þar
meb kransæöadauöa, og hitt
atriðiö er samsetning fitunnar.
Fituefnin eru samsett úr fitusýr-
um og sumar fitusýrur eru þaö
sem kallað er ómettaöar, kol-
efiiisatómin eru bundin saman á
svokölluöum „tvibindingum” á
sumum stööum i fitusýrunum.
Fita af flestum spendýrum er fá-
tæk af fjölómettuöum fitusýrum.
Svinaf ita er meö litiö eitt meir a af
fjölómettuöum fitusýrum en t.d.
sauöfjárfita eöa nautafita.
Margar fitutegundir úr jurta-
rikinu eru mun rikari af fjöl-
ómettuðum fitusýrum en dýra-
fita. Kenningin heldur þvi fram,
aö þvi minna sem fjölómettaöra
fitusýragætir I heildarfitunni, þvi
meiri séu likurnar á æðakölkun
og þar meö kransæöadauöa.
Litið breytt mataræði
íslendinga
Erfitt er aö gera sér grein fyrir
tiöni æöakölkunarsjúkdóma al-
mennt, og þaö er ekki hægt aö
benda á meö neinu öryggi aö orö-
iö hafi breyting á þvi. Hins vegar
er einn af æöakölkunarsjúkdóm-
unum eöa kransæðasjúkdómur-
inn þannig, aö á undanförnum
áratugum hefur oröiö gifurleg
aukning á kransæöadauöa hjá is-
lenzku þjóöinni, þó aö likur bendi
til aö þetta hafi nú náb hámarki
sinu.
„Viöfangsefni manneldisfræö-
innar er mjög erfitt. Annaö
hvort eru aöferöir manneldis-
fræöinganna of vinnufrekar, eba
ab þær eru ónákvæmar.”
Ef vib Utum til mataræbis til
lengri tfma hér á islandi, þá hafa
Islendingar alltaf boröaö mikiö af
dýrafitu og fitu boriö saman viö
þaö sem vitaö er um aörar þjóöir.
Breytingar á fitu og dýrafitu i
fæöuvali Islendinga eru ekki
verulegar á þessum áratugum
sem viö vitum eitthvaö um,
þ.e.a.s. siöustuáratugum. Þannig
aö tilkoma kransæöasjúkdóma-
faraldursins, ef viö köllum hann
þaö, veröur ekki skýrö meö þvi aö
islendingar séu aö breyta fæöi
sinu til mun meiri dýrafituneyzlu
en þeir geröu fyrr á timum.
Kenningarnar eiga ekki
við á íslandi
Hins vegar hefur slik breyting
átt sér staö i ýmsum löndum þar
sem viö þekkjum til. Þjóöir, sem
höföu lifað aö miklu leyti á korni
eöa öörum sykurtegundum, auka
viö sig neyzhí á kjöti og mjólkur-
afuröum, og þetta gerist á sama
tima og aukning veröur á krans-
æöadauöa hjá þessum þjóöum.
Ég gæti vel imyndaö mér aö þaö
sé ástæöa fyrir þvi aö þessar
kenningar hafi komiö fram, og
útilokaö er aö halda þvi fram aö
þær séu ekki réttar. Þaö sem ég
er aö benda á er aö þær eiga ekki
viö þaö sem viö getum athugað
hér á Islandi.
Eins og aöferöir til upplýsinga-
öflunar, sem næringaefnafræöin
hefur yfir aö ráöa, eru ófúllkomn-
ar, þá ereinnig mikiö verk óunniö
i rannsóknum á innihaldi þeirra
fæöutegunda, sem Islendingar
nota i dag og hafa notaö, og lika á
áhrifum vissra næringarefna.
Sérfræöingar eru ekki á eitt
sáttir um þaö hver áhrif ollu éöa
fitu úr fiskum, þ.e.a.s. lýsi og
slikar afuröir hafa i þessum viö-
fangsefnum um áhrif samsetn-
ingu fitunnar á æöakölkunarsjúk-
dómana, þannig aö þaö væri
hugsanlegt ab neyzla Islendinga á
lýsi fyrr á ti'mum hafi haldið æöa-
kölkunarsjúkdómum niöri, en
neyzla tslendinga á lýsi hefur
minnkaö verulega frá þvi sem
hún var. Þarna má ef til vill finna
samband milli breytingar á fitu-
neyzlu.þjóöarinnar og kransæöa-
sjúkdómanna. En eins og ég sagöi
er þetta alveg óvist og þaö er
órannsakaö mál hvert er hlutverk
fiskaoliunnar i þessu.
Þab er margt annab bæbi i lif-
eölisfræöi fæöuneyzlunnar og i
rannsóknum á efiiainnihaldi mat-
vælategundanna sem er óunniö.
Þannig aö manneldisfræöingar og
næringarefnafræöingar eiga
feikileg verkefni framundan.
Hvað á að beita miklum
áróðri?
Almenningur veit ekki oft
hvaban á sig stendur vebrib, þeg-
ar vlsindamenn halda þvi fram,
ab fæbutegundir, sem taldar hafa
verib hollar til skamms tima, eru
nú óholiar ab mati visindamanna.
Þarna hef ég lýsib i huga, en þú
sagbir ában aö ekkert væri sann-
aö um áhrif þess á æöakölkunar-
sjúkdóma. Hvab vilt þú segja um
sibferbilegan þátt þess ab fara
meb óábyggilegar niburstöbur i
fjölmiöia?
— Þettaererfiö spurning. Hvað
á aö beita miklum áróöri? Vist er
þaö sjálfsagt aö afla þeirra upp-
lýsinga sem réttar eru og dreifa
þeim. Allir eru sammála um aö
ofneyzla orkuefna — og þar af
leiðandi offita — er hættuleg, og
vafalaust er þaö lika rétt um of-
neyzlu fitu og ofneyzlu hreins
sykurs.
Visindalegur grundvöllur,
hvort sem hann er til staöar eöa
hvort hann vantar, er ekki þaö
eina sem veröur aö taka tillit til.
Ég trúi þvi, aö ekki sé nægilega
rannsakað samband fitu, fituteg-
unda og æöakölkunarsjúkdóma.
En hins vegar ef aðrir eru sann-
færöari, þá gera þeir ekki nema
rétt meö þvi aö láta sina sannfær-
ingu koma I ljós og ráöleggja öör-
um þar um. Þaö sem mestu máli
skiptir er ab eignast þær aöferöir,
„Þab er of einfalt ab siá þvl
föstu ab þær krabbameinsteg-
undir sem eru ab aukast hjá
okkur og nágrannaþjóbum okk-
ar, séu ab aukast vegna þess
hver munurinn er á fæbu okkar I
dag og fæbu forfeðra okkar.”
sem nægja til þess aö gera þær
rannsóknir sem veröur hægt aö
byggja á i framtiöinni.
Mataræði — krabba-
mein
— Um áhrif mataræöis á
krabbamein er mjög litiö vitaö,
hins vegarer auðveltaðgera sér I
hugarlund, aö þaö samband sé
talsvert. Þaö er hægt aö leiöa
sterkar likur aö þvi aö mikill
meirihluti krabbameina eigi
orsakir i umhverfisáhrifum og þá
á maður viö áhrif alls umhverfis-
ins andstætt viö þau áhrif, sem
eru bundin viö likamann eöa
erföir.
Þessar ályktanirerudregnar af
þvi hvaö krabbameinstiöni breyt-
ist mikiö þegar fólk flytur úr einu
umhverfi i annaö, og sömuleiðis
af því hvaö tiöni á ákveönum
krabbameinssjúkdómum breytist
frá ákveðnum tima til annars. Sá
hluti umhverfisins sem kemst i
nánasta snertingu viö liffæri lik-
amans, er vitaskuld maturinn
sem viö boröum. Þaö er of einfalt
aö slá þvi föstu aö þær krabba-
meinstegundir, sem eru aö auk-
ast hjá okkur og nágrannaþjóöum
okkar, séu aö aukast vegna þess
hver munurinn er á fæöu okkar i
dag og fæöu forfeöra okkar. Viö
veröum aö vita miklu meira til
þess aö geta fullyrt nokkuö um
þetta.
Hins vegar er þaö um sum
þeirra krabbameina aö segja,
sem okkur Islendingum koma
mikiö viö, t.d. krabbamein i
maga og krabbamein i vélinda,
aö til eru faraldsfræöilegar rann-
sóknir, sem benda til þess aö fá-
breytileiki fæöisins auki frekar á
Hkurnar.
Hvaö krabbamein i vélinda
snertir, þá hafa veriö geröar
rannsóknir i Afriku og lran, sem
sýna, aö á þeim svæöum þar sem
tlönin er hæst nærast menn á fá-
breyttara fæöi en á svæöum þar
sem tiönin er lægri. Faralds-
fræöilegar rannsóknir i ýmsum
löndum varöandi magakrabba-
mein hafa leitt I ljós, aö krabba-
meinssjúklingar, bornir saman
viö jafnaldra sina i umhverfinu,
neyta meira af geymdum mat,
söltubum, reyktum og súrsuöum
og minna af nýjum ávöxtum og
grænmeti. Þessar niburstöbur
hafa fengizt viö allmargar rann-
sóknir. Munurinn á hópunum er
ekki mikill, en þaö gefur þessu
aukib sannleiksgildi aö ýmsir vis-
indamenn hafa komizt ab svipuö-
um niöurstööum á ýmsum stöb-
um i heiminum.
Vissar visbendingar
Aö ööru leyti er svo til ekkert
sannab um samband fæðuteg-
unda og einstakra krabbameina.
Visbendingar byggja á dæmum
sem þessum: Þegar Japanir og
Pólverjar flytja til Bandarikj-
anna aukast lfkurnar fyrir þvi aö
þeir fái krabbamein i ristil,
brjóst og blööruhálskirtil. Jafn-
framt breytast fæöuvenjur þeirra
viö flutninginn. I Bandarikjunum
ermun meiri neyzla á dýrafitu en
i Póllandi og Japan.
Þessar visbendingar eru til
staöar, en teljast ekki sannanir á
nokkurn hátt.
GV
honum aö henni liggi ekki mikiö
á, þurfi ekkert að flýta sér. Þetta
sér hann allt i sjónaukanum.
Veiðimaðurinn kemur heim aö
sumarbústaönum meb silunga-
kippu i hendinni fleygir þeim á
pallskörina og segir jafnframt:
Ég fæöi okkur og þá má ekki
minna vera en aö þú gerir aö
aflanum svo aö þér finnist ekki aö
þú sért ómagi á mér, haföi hann
sagt einhverju sinni. Gvendur,
veiöimaöurinn, gluggar stundum
I handritiö hjá rithöfundinum og
gerir ýmsar athugasemdir. Þetta
endar meö þvi aö rithöfundurinn
haltrar heim ab bænum og biöur
um aö flytja sig I veg fyrir bilinn
sem fer til bæjarins. Hann lauk
aldrei viö sögu sina rifur hana i
tætlur og fleygir i eldinn.
Þegar ég haföi lesiö þessa sögu
höfundar dattmér ósjálfrátt i hug
saga dr. Sig. Nordal: Feröin sem
aldrei var farin. Þessi saga er aö
visuengin stæling á sögu Nordals,
enda fjallaö um gerólfkt efni en
endalokin veröa á svipaöan hátt.
Feröin aldrei farin og sögunni
aldrei lokiö.
Næst birtist sagan Kvöldin á
Kormáksgötunni. Húsbóndinn
Páll er úrsmiöur vandvirkur og
heiöarlegur maður. Hann hefur
tekiö unglingspilt sér til hjálpar,
Jóhannes aö nafni. Strax er hon-
um ljóst aö pilturinn er mjög lag-
hentur og vandvirkur. Nú er svo
komib aö Páll veröur aö fara i
sjúkrahús. Auövitaö þykir honum
súrt i' brotiö aö hverfa frá þessu
öllu enda þótt honúm detti ekki
annað i hug en hann eigi aftur-
kvæmt. Fullljóst er honum aö i
úrsmiðastofunni veröur kunn-
áttumaöur aö vera. Hann er þeg-
ar búinn aö kynnast Jóhannesi og
vinnubrögðum hans þaö mikiö aö
hann treystir honum fyllilega til
aö annast hiö vandasama verk
sem þar þarf aö framkvæma og
Jóhannes bregzt honum heldur
ekki. Þeir veröa ásáttir um kaup
og kjör og Páil stingur upp á þvi
aö hann verði I fæöi hjá konu
sinni, Guörúnu i ofanálag á
kaupiö. Þær mæögur, Guörún og
Gústa dóttir hennar voru fyrir
löngu búnar aö taka aö sér af-
greiðslustörfin i búðinni. Eins og
gengur og gerist langar Gústu
stundum til aö fara út aö
skemmta sér. Hún stingur upp á
þvi ab Jóhannes komi meö sér.
Móöir hennar er þvi heldur mót-
snúin. Þó verbur þab úr, aö
Jóhannes fylgir Gústu i Stjörnu-
bió hún vill endilega sjá þá mynd.
Jóhannes brosir — jú hann var til
i þab. En þá lítur Guörún til dótt-
ur sinnar. Hún telur myndina svo
dónalega. En Gústa andæfir. Uss,
mamma segir hún. Helduröu ab
viö getum ekki horft á þetta eins
og aörir? Þaö laumast þangaö
meira aö segja konur á þlnum
aldri.
Guörún húsfreyja er farin aö
grána I vöngum, en hún eyðir
þeim gráu hárum meöþvi aö lita
háriö.
Þær mæðgur komast fljótlega
aö þvl ab Jóhannes veit miklu
meir en þær um haf og himin,
lönd oglýöi, sjávardýr og landdýr
ogótal margt fleira. Frúin verður
æ stimamýkri viö Jóhannes er
fram I sækir. Gústa þarf oft aö
skreppa út á kvöldin en frúin
segir viö Jóhannes aö honum liggi
ekkert á aö fara hann skuli bara
láta fara vel um sig i stofunni hjá
henni og fræöa hana um eitt og
annað og vera henni til dægra-
styttingar. Hápunkturinn á
viöskiptum hans og frúarinnar er
þegar honum tekst aö ná sand-
korni úr auga hennar.Lesendum
bókarinnar skal þó eftirlátiö aö
kynna sér þetta nánar viö lestur
sögunnar.
Sögukornúr Glerárdölum heitir
næsta saga. Hér segir frá
þurfalingum og meöferöinni á
þeim eins og oft hefur átt sér stab
á Islandifyrrá tlmum. Samt get-
ur svo axlazt til aö afkomendur
þurfalinganna komist i betri efiii
siðar meir og veröi jafnvel vel-
stætt fólk og komist i heföar-
stööur svosem saga þessi greinir.
Síðasta sagan i bókinni sem
jafnframt er næstlengsta sagan
ber nafniö: Maöur frá Kaldbak.
Aöalsögupersónan er Færeyingur
sem I daglegu tali var kallaöur
Nabbi en hét raunar fullu nafni
Napoleon Berentsen. Hann var
frá Kaldbak I Færeyjum en eftir
mjög raunalegan atburö er þar
áttisér staöhvarf hann til Islands
og kom sér fyrir i kjaliaraholu i
Hartmannshúsi. Þar haföi hann
margs konar skranvörur til sölu,
vægu veröi. Húsiö var aldamóta-
hús, kjallaraveggirnir hlabnir úr
hrjúfu grágrýti, sem harðar
hendur nafnlausra manna höföu
klofiö uppi i holti og kalki og
sementi slett i raufarnar, en
gluggarnir grafnir niöur i gang-
stéttina og járngrindur yfir
gluggaskorunum, svo aö granda-
lausir vegfarendur dyttu ekki
niður I þær. Nabbi fornsali hafðist
viö i þessum kjallarageimi. Hann
var nokkuö drykkfelldur og
stundum kom fyrir aö búöin var
ekki opnuð i þrjá daga i röð. Þá lá
hann I rúminu og drakk fyrir þá
upphæö er honum haföi áskotnazt
næstu viku á undan. Strákarnir i
hverfinu geröu honum marga
skráveifuna og ekki voru skraf-
skjóðurnar öllu betri. Atburöar-
ásin var sifellt hröö og margslung-
inl kjallaraholunni I Hartmanns-
húsi.
Þessa sögu rek ég ekki lengra.
Bezt fer á þvi aö væntanlegir les-
endur fái sjálfir ab kynnast æfin-
týrum þeim er þar eiga sér stab
viö lestur bókarinnar.
Hitt er mér ljóst, aö þessi saga
er ágætt efni i góöa kvikmynd.
Hafi Jón Helgason beztu þökk
fyrir þessa bók, sem og fyrri sög-
ur sinar. Jón Þórbarson.
Allttil
að
grilla
Útigrill og allt sem þeim fylgir: grill-
tengur, viöarkol og uppkveikjulög-
ur. Ekkert af því má gleymast þegar
ætlunin er að njóta Ijúffengs mat-
ar undir beru lofti.
Lítiö á sumar- og feröavörurnar á
bensinstöövum Shell.
Olíufélagið
Skeljungur hf