Tíminn - 09.07.1978, Blaðsíða 22

22
Sunnudagur 9. júli 1978
IR FOLDAR SKART
Lambagrasþúfa 19/6 1978 (Ljósmynd Timinn Tryggvi)
Ingólfur Davíðsson _
Grjótgarbar ab vori
Svo kvaö Jónas Hallgrimsson.
Litum á nokkra af þessum vin-
um hans og okkar allra.
„Lambarjómi, lambagras lýsir
mel og holtakarga”. Þaö er meö
fegurstu jurtum framan af
sumri er þaö stendur alskrýtt
rauöbláum blómum svo aö ljóm-
ar af þvi álengdar. Mikiö ber á
þvi á hrjóstrugum melum,
holtabörðum og söndum. Til
heiöa og fjalla blómgast þaö
langtfram á sumar. Kannske er
þaö þessi jurt, sem Jónas kallar
fjallaljós? Lambagras myndar
viöa smáþúfur, einkum á opn-
um, vindblásnum stööum, en
vex i flatari breiöum þar sem
skjólsælla er. Venjulega er aö-
eins ein rót undir þúfunni, en
hún er gild og seig og vex upp
meö óskemmdri rót, en þaö er
aöailega neösti hluti rótarinnar,
sem sýgur i sig næringu og vatn.
Blómin mörgu smáu ilma af
hunangi og sækja skordýr 1 þaö.
Einkennilegt var þaö, aö eftir
Heklugosiö 1970, lá lambagras
viöa dautt rétt viö nýstorknaöan
hraunjaöarinn, þó ýmsar aörar
jurtir, t.d. grös og melskriðna-
blóm stæöu óskemmd rétt hjá.
Ég gekk langa leiö meöfram
hrauninu og athugaöi þetta
fyrirbrigði. Lambagrasiö lá al-
veg laust og dróst auöveld-
lega upp ef tekiö var i þaö. Hvaö
veldur? Þolir hin djúpgenga rót
illa hita, eöa hefur mikib eitraö
öskuryk safnazt I hina þéttu
blaöhvirfingu? Lambagras get-
ur skartaö fagurlega i steinhæö.
Má sá til þess, eöa reyna aö
grafa upp smájurt. Þaö vex
bæöi i Skandinaviu, einkum til
fjalla, og á Græníandi. Fær-
eyingar þekkja þaö einnig.
Músareyra heitir fremur litil
en lagleg móa- og melajurt, sem
fariö er aö rækta i steinhæöum.
Ekki hefur hún aö visu yfir sér
ljóma lambagrassins, en minna
má gagn gera! Krónublööin
hvitu eru fimm, en viröast i
fljótu bragöi helmingi fleiri, þvi
aö þau eru með skeröingu i odd-
inn. Ekki leiöir blómiö hugann
aö mús, en þaö gera aftur á móti
blöbin. Þau sitja þétt og eru kaf-
loöin, klædd mjúkum ljósleitum
hárfeldi og hafa gefiö jurtinni
nafniö músareyra. Stöngull og
greinar eru lika loöin. Þiö getiö
athugað blööin. Auövelt er ab ná
ber jurtin stundum klasa hvitra,
bjöllulaga blóma, sem hunang
drýpur af. Þessar tvær Indiána-
fjaðrir i jurtapottunum eru um 1
metra á hæö, enda allmargra
ára. Ekki má láta þær út nema i
góöu veðri. Þetta eru uppruna-
lega eyðimerkurjurtir, sem þola
mikið sólskin og hita, en hættir
til aö drepast i kulda. Litiö gufar
út úr þeim, þær halda vel i vatn-
ið, enda nauðsyn I glóðheitri,
þurri eyöimörk. Sakar þær ekki
þó gleymist að vökva þær
nokkra daga, og afskorin blööin
haldast græn og stinn, þó þau
liggi úti i glugga. En þær hald-
ast lika vel viö úti i horni langa
hriö, þóbirta sé þar litil, bara ef
sæmilega hlýtt er i herberginu. I
blööunum eru mjög sterkar
basttrefjar. Voru þær lengi
notaðar til vefnaöar og i boga-
strengi i heitum, þurrum lönd-
um, t.d. Ethiopiu. Vandalaust er
aö fjölga Indiánafjöður meö
blómgræölingum, bara setja
niöur fremur smá blöö, en láta
sáriö skorpna fyrst. Þau eru
lengi aö mynda rætur, en aö-
ferðin er örugg. Bezt aö hlýtt sé
á þeim. Stundum vaxa renglur
út frá rót Indiánafjaöra, vaxa
jafnvel út i gegnum plastpotta
eöa sprengja litla leirpotta!
Þessar renglur eru fljótar aö
festa rætur.
Allar þessar blómamyndir
hefur Tryggvi ljósmyndari
Timans tekiö.
Grjót er nóg á Islandi! Ég læt
fljóta meö mynd af grjótveggj-
um meö trjám i baksýn, uppi á
efri stallinum. Þetta er aö vor-
lagi, trén laufiaus og ekki llf aö
sjá milli steinanna. En svona
veggir geta sannarlega orðið lif-
andi ef gróöursettar eru harö-
geröar jurtir, sem þola þurrk,
milli steinanna. Hægast er aö
gróöursetja um leiö og veggur-
inn er hlaöinn og hægt er aö
ráöa stærö og gerö holanna og
setja I þær góöa steinhæöar-
mold. Leir er oft látinn á botn
holanna, svo moldin haldist bet-
ur og hrynji ekki inn. Talsvert
má gera þó aö búiö sé aö hlaöa
vegginn. Alltaf er eitthvaö af
holum milli steinanna sem hægt
er aö gróöursetja smájurtir i,
t.d. ýmsar sömu tegundir og I
steinhæö. Burnirótarbrúskar
músareyra upp meö rót. Þaö
myndar oft smábrúska meö
fjölda blóma. Sjá mynd.
„Fifill minnar bernsku blóm,
bros á morgni sólarrjóöum”
Allir þekkja fifilinn og hrifast af
fegurö hans, þó sumum þyki
hann nokkuð ágengur I grasflöt-
um. „Að muna sinn fifil fegri”
segir gamalt máltæki. En fifill-
inn er lika fallegur i ellinni, ekki
vantar þaö. „Úr honum veröur
auöargná, alþakin meö hærur
grá” segir i visunni. Fifillinn
fagurguli breytist i biðukollu,
þar sem fræin biöa tækifæris aö
hefja sig til flugs og nema ný
lönd. Margir listamenn spreyta
sig á að mála og mynda biðu-
kollu. Myndin hér sýnir fifilinn i
æskublóma, en lika sem grá-
hæröa biöukollu, jafnvel aö
veröa sköllótta, þ.e. þá elztu, viö
hliöina á sóleyjunni, sem enn er
ung. Aldinhnetur fifilsins geta
svifiö viöa, svifhárabrúskur á
endastilki á hverri hnetu eru
ágætt flugtæki. Og meö auknum
samgöngum berst Evrópu- og
Asiujurtin fifill út um allan
heim. Bæöi i Frakklandi og
Þýzkalandi er fifill ræktaöur i
reitum, blómin skorin af og
skyggt á blööin meö laufi til aö
bleikja þau, gera meyr og draga
úr breiskju, nokkurn tima áöur
en þau eru tekin i salat. Stund-
um er plast notaö til skygging-
ar. Beizka bragöiö hverfur einn-
ig ef blööin eru soöin og notuö
sem spinat. Sumir nota þurrkuö
biööin i te. Blööin eru næringar-
rik og þykja bæta meltinguna. A
striðsárunum ar fifilrót sums
staðar hagnýtt þurrkuö og möl-
uö og blandaö i mjöl, neyöar-
mjöl var þaö nefnt. Hvitur
mjólkursafi er i allri jurtinni, en
mest i stönglum „fiflaleggj-
um”. Fiflamjólk þótti gefast
vel til að eyöa vörtum. Hefur
lika veriö notaö til húöfegrunar
frá fornu fari. Konur néru henni
i andlit sitt á kvöldin.
Flestir hafa séð hvernig fifil-
karfan hreyfir sig eftir birtu og
veöri. Hún „sefur” á nóttunni og
i dimmviörum og kulda, en
breiöir sig út móti birtu og yl.
Mikið hunang er i ilmsætum
blómunum og sækja skordýr
mikið i þaö. Þiö getiö athugaö
hverjir og hve margar tegundir
skordýra heimsækja fifil á
sólardegi.
Steinhæðir eru viöa skraut-
legar núna. Ber t.d. mikiö á
hvitum eöa rauöum breiöum út-
lendra afbrigöa mosa- og þúfna-
steinbrjóta. Sums staöar rikir
völskueyra á blettum og breiöir
sig út á steinana. Blómin eru
hvit eins og á hinum íslenzka
ættingja þess, músareyra, en
blöðin eru silfurgrá og loöin. Er
grái blaöliturinn auökennandi á
vorin, en siöar veröur jurta-
breiöan alhvit af miklum fjölda
blóma.
A mynd frá Akurgeröi 38 tek-
inni 27. júni sést litil steinhæö
nærri alhvit af blómum. Reyni-
viður hefur vaxiö upp af fræi i
miöri hæöinni, einhvern veginn
hefur þaö borizt þangaö. En á
veggnum gefur aö lita tvær
vöxtulegar tengdamóöurtungur
(Indiánafjööur eöa tannhvöss
tengdamamma er tegundin lika
kölluö og lttiö afbrigöi af henni
tengdapabbi, þarna er
„mamman” stærri og sterk-
ari). Ég kann bezt viö Indiána-
fjööur. Blööin eru þverröndótt,
stinn með hvassa jarðra, og er
jurtin ræktuö vegna þeirra. Þó
Músareyra 19. júnf 1978 (Ljósmynd Tlminn Tryggvi)