Tíminn - 06.08.1978, Blaðsíða 10

10
Sunnudagur 6. ágúst 1978
Philipp Lenard, faöir hinnar „arisku” eölisfræði, tekur hér viö heiöursdoktorsskjali i Heidelberg,
1942. Sá I einkennisbúningnum er Wilhelm Ohnesorge,1 póstmálaráöherra, sem veriö haföi nemandi
Lenards viö háskólann i Kiel.
Móðir Heisenbergs,
bað móður
Himmlers ásjár
Nýlega er komin út í
Bandarík junum bókin
,/Vísindamenn i ríki Hiti-
ers" (Scientists under
Hitler), eftir Alan D.
Beyerchen og ber hún
undirtitilinn „Stjórnmál
og raunvísindi í þriðja
rikinu." Verður hér rakið
ýmislegt sem fram kem-
ur í þessari bók, sam-
kvæmt umsögn Philip
Morrison í tímaritinu
Scientific American.
Frá 1925 og fram til 1930 voru
öll sérfræöirit raunvisinda-
manna fullaf greinum um hinar
nýstárlegustu athuganir. Þess-
ar greinar komu frá þeim Born,
Pauli og Heisenberg i Götting-
en, frá Einstein og Schrödinger i
Berlin og frá Sommerfeld og
stúdentum hans i Miinchen. 1928
var næstum þriðjungur allra
prófessora i eðlisfræöi i þýsku-
mælandi löndum nemendur
Sommerfelds. Þessir visinda-
menn stóðu i fremstu linu á öll-
um sviðum þekkingarleitar i
heimi efnis og geislarannsókna.
„Kvanta-mekanikin” var orðin
að fullskapaðri fræði, svo ekki
hefur um veriö bætt á þeirri
hálfu öld, sem frá er liðin. Að
sjálfsögðu voru visindamenn
Weimar-lýðveldisins ekki einir
að verki: Dirac, Bohr og de
Broglie eru auðvitað ekki þýsk
nöfn. En hinir stóru þýsku há-
skólar og stofnanir, einkum þó
hiö öfluga setur stæröfræöivis-
inda i Göttingen, sem ól þá Hil-
bert.Courant og Weyl, hlúðu að
sjálfri aringlóð viðfangsefnis-
ins. Skýrslurnar með niðurstöö-
um þeirra og hinir ómetanlegu
pistlar þeirra, sem allir voru út
gefnir i ljósgulu bandi, gerðu
öllum nýmælin heyrinkunn, — á
þýsku.
Syrtir i lofti
En svo syrti i lofti. Einu eöa
tveimur árum siðar, þegar
menntamálaráðherra nýja
rikisins sat að kvöldverði með
Hilbert, spuröi hann: „Hvernig
heilsast nú stærðfræðivisindum
I Göttingen, þegar þau hafa ver-
iö frelsuð undan gyðinglegum
áhrifum?” Og Hilbert var ekki
vanur að liggja á skoðun sinni:
„Stæröfræðivisindi i Göttingen?
Um þau er varla að ræða þar
lengur.”
1 hliföarlausri og skilrikri frá-
sögn, sem ekki styðst einvörð-
ungu við prentaöar heimildir,
heldur einnig við munnleg sam-
töl viö þátttakendur i viö-
burðunum, segir prófessor Bey-
erchen, sögukennari við háskól-
ann i Flórida, frá þvi, hvernig
raunvisindamennirnir brugöust
viö ofurvaldi hakakrossins. Nó-
belsverðlaunahafar, oröum
prýddir striðsjálkar, slægir há-
skólapólitikusar sem ráöskast
höföu með fé skólanna og fjar-
huga og einangraðir sérvitring-
ar, — öllum var sópað i einu vet-
fangi undir hatt „Almanna-
heilla-laganna” 7. april, 1933.
Þrátt fyrir almenn mótmæli,
þögul mótmæli allskonar, mót-
mæli að tjaldabaki og hvers
konar viðriám eftir löglegum
leiðum.
Gyðingahatrið gekk fyrir
Sé litið á magnið virðist sem
að minnsta kosti fjóröungur
raunvisindamannanna hafi ver-
iö látinn vikja, eða tekið þaö upp
hjá sjálfum sér. Sé hins vegar
litið á gæðin voru það tiltölulega
iangflestir hinna bestu, sem
fóru. Þó verða menn aö minnast
þess, að á þessum tima voru
atómvisindin ekki jafn mikils-
verð og þau eru á okkar dögum,
þegar þau eru orðin forsenda
hugsanlegra heimsyfirráöa.
Þau voru enn aðeins til sem
möguleiki á blaði, óáþreifanleg,
likt og sumt i heimi heimspek-
innar eöa i visindaskáldsögu.
Gáfaðir, ungir visindamenn af
gyöingaættum, sem vegna upp-
runa sins áttu ekki aðgang' aö
læknanámi eða efnafræöinámi,
leituöu athvarfs i þessari grein,
þar sem hjartahreinir menn á
borö viö Planck og Sommerfeld,
hikuðu ekki við ,,að veita Gyö-
ingi brautargengi, væri hann vel
gefinn.” En slikt var ekki vant
aö skipta máli, þegar að þvi
kom, hvort menn skyldi fjar-
lægja eða ekki. Gyöingahatrið
gekk fyrir.
Stark og Lenard
Meira að segja var reynt aö fá
visindunum sjálfum pólitiskt
inntak. Sagan greinir frá furðu-
legum náungum, þeim Johann-
esi Stark og Phillipp Lenard,
sem voru færir raunvisinda-
menn, en losnaöir úr tengslum
við sinn tima, vegna öfundar og
hvers kyns vonbrigða. Þeir tóku
nú til við að framþróa „arísk”
raunvisindi og var ekkinógmeð
að nálægt iðkun pessara fræða
komu hvorki Gyðingar né fólk,
sem aðeins að hluta var af
Gyðingum komið, heldurvarog
kipptburtu ýmsum þáttum, svo
sem efnishyggju sem skoöast
skyldi marxisk.
„Arisk” eðlisfræði varð
nasisminn i hnotskurn, samsull
sjónarmiða, sem voru rökleysa
að formi og innihaldi. Hér var
lagt inn á þá hættulegu braut, að
heimta að stjórnmálakenning
væri sjálfri sér samkvæm i
minnstu smáatriðum, i þágu
stjórnmálalegra itaka.
Mest létu þessir arisku kenn-
ingasmiðir að sér kveða, þegar
að þvi kom að velja eftirmann
Sommerfelds, sem komst á
eftirlannaaldur 1935. Beinast lá
við að Heisenberg hlyti stöðuna
og sú var ósk háskóladeildar-
innar, jafnt þótt ráðuneytið
hefði hafnaö honum. Sumarið
1937 tóku málin furðulega
stefnu, þótt enn yröi ekki komist
aö niðurstööu. Sjálft SS blaðið
tók nú að skipta sér af umræð-
unni, ræddi um „hvita Júöa” og
jafnaöi Nóbelsverölaunum
Heisenbergs við Nóbelsverð-
laun Carl von Ossietzky, sem
þessi friöarvinur hlaut, meðan
hann sat i haidi i fangabúöum.
Nú leit málið alvarlega út.
Vænn piltur Hinrik
Fyrstu viðbrögð Heisenbergs
og fjölskyldu hans voru óvenju-
leg og varpa ljósi á ástandið i
ringluðu og óútreiknanlegu
samfélagi. Móðir eðlisfræðings-
ins hafði þekkt foreldra Himml-
ers i Miinchen. Frú Heisenberg
fór þvi nú til frú Himmlers i von
um að geta snúiö málunum á
betri veg. „Drottinn minn, ef
hann Hinrik minn vissi um
þetta....hann er svo vænn piltur.
Sendir mér alltaf hamingjuósk-
irá afmælisdaginn minn . .. Ég
þarf ekki annað en að minnast á
þetta við hann, þá mun hann
kippa þessu i lag.” (Þessi
merkilega saga er samkvæmt
frásögn Heisenbergs sjálfs.)
Loks skarst loftaflsfræðingur-
inn Ludwig Prandtl i leikinn,
liklega i kvöldverðarboði hjá
Himmler. Þetta hreif og
Himmler féllst á að þrátt fyrir
árásir þessar virtist Heisenberg
vera efnispiltur, sem SS gæti
haft not af viö ishellurannsóknir
sinar. Hópar i Múnchen bundu
þó nógu sterk trúnaðarbönd við
„Giovanni Fortissimo og Leon-
ardo da Heidelberg,” eins og
Sommerfeld kallaði þá Stark og
Lenard, til þess að Heisenberg
settist ekki i sæti sins gamla
kennara. Himmler gaf þó von
um að hann kynni einn dag að
láta frá sér fara tilnefningu,
sem kæmi lagi á þessi mál.
Um fátt að velja
Svo kom striöið og kjarninn
var klofinn. Krafa prófessor-
anna um akademiskt sjálfræði
og að yngri visindamenn yröu
undanþegnir herþjónustu, hlaut
nú nýjan hljómgrunn, er þeir
fullyrtu um gildi starfa sinna
fyrir striðsreksturinn. Arisk
hugmyndafræði gat meö engu
móti komið i stað úraníumat-
hugananna. Þeim tókst að
ástunda sín fyrri vinnubrögð
meö heilbrigðri gagnrýni, sem
þeir gátu stöðugt bent á aö ekki
þurfti að þýða andstöðu við nas-
ista.
Valið hafði eitt sinn staðið
milli þess að flýja úr landi eða
vera kyrr. Þeir sem kyrrir voru
(hvað Gyðinga snerti var aðeins
um það að ræða að bjarga lif-
inu) urðu að skipa sér við
hlið flokksins eða samþykkja
allt með þögninni. Fyrir marga
aðra var ekki um annaö að gera
en láta stjórnmálaleg efni sig
engu skipta, en fáir spyrntu
raunverulega við fótum.
Þessi hlálega revia, þar sem
varlega orðuð bréf fóru i milii,
minniháttar núningar urðu, og
menn urðu að reiða sig á
volduga vini og sterk sambönd,
var öll leikin meö mestu hægð.
Handan sviösins logaði og skalf
heilt meginland. Aðeins einu
sinni sjáum viö bjarma af loga
bregða fyrir, en það var eina
nótt i febrúar 1944, þegar flug-
floti Breta gerði árás á Berlin og
sprengja sprakk i „miöju for-
stjóraherbergi” Otto Hahn
efnafræðistofnunarinnar.
„Orslitaþýðing fyrir
striðsreksturinn"
Nú var orðiö um seinan að fá
atómvopn smiðuð. Max von
Laue skrifaði: „Bókstaflega allt
sem aðhafst var i visindaefnum
skyldi hafa „úrslitaþýðingu fyr-
ir stríðsreksturinn.” Heill skari
ungs fólks á þessu orðtaki að
þakka, að það fékk að vinna
störf, sem forðuðu þeim frá öðr-
um störfum, sem kostað hefðu
þau lifið. Þetta er helsta gagnið
sem stimpillinn „úrslitaþýðing
fyrir striðsreksturinn” gerði á
árunum 1942-45.
Þýsku eðlisfræðingarnir voru,
þrátt fyrir aðvaranir um hið
gagnstæða af vörum svo skarp-
skyggns athuganda sem Carl
Ramsauers, forseta þýska
eðlisfræðifélagsins eftir 1940,
fullvissir um yfirburði sina.
Raunar höfðu Bandarikjamenn
löngu komist fram úr þeim. 1
kjarneðlisfræði og kvantaeölis-
fræði höföu bandariskir eðlis-
fræðingar fyrir löngu tekið að
veröa gjaldgengir á þessu sviði
og þaö áöur en tekið var að visa
þýskum visindamönnum úr
landi. Meðal þeirra voru ungir
Evrópumenn, sem leitað höfðu
úr landi fyrir 1932, til dæmis
Samuel Goudsmith. Einnig
snjallir Bandarikjamenn, sem
fyrr höfðu numið i Göttingen,
svo sem Robert Oppenheimer.
Þá voru þarna ötulir rann-
sóknamenn og góðir skipu-
leggjarar, ýmist með eða án
reynslu frá Evrópu, eins og
Ernest Lawrence og I.I. Rabi.
Allir þessir menn, sem leiddir
voru og hvattir af hinum harð-
duglegu og vissulega hættulegu
útflytjendum frá Þýskalandi,
voru fullvissir um að þýsk vis-
indi væru „hin fremstu i heimi,
og að ef hægt yrði að smiða
sprengjuna, mundu Þjóðverjar
geta það, — og mundu gera það.
Öld sprengjunnar
Þannig gekk sú öld sprengj-
unnar, sem við nú lifum, i garð.
011 áhersla var lögð á að full-
vinna verkið og réttlætingin var
sú, að þýski andstæðingurinn, —
sem til alls var vis, og undir
stjórn, sem allt hafði að vinna
eða tapa, og þrúguð var af illri
samvisku vegna blóðugrar og
hlifðarlausrar harðstjórnar, —
hefði þvingað menn til þess.
1 bókinni eru þeim og færðar
þakkir, sem ekki létu bugast og
héldu reisn sinni gagnvart of-
rikinu.
Einstein sagði 1944: „Séu
visindamenn ekki eins og allir
hinir þá er það ekki gáfum
þeirra að þakka....heldur að-
eins ef þeir skyldu eiga i sér
slikan manndóm, sem
Laue....hægt og hægt braust
hann undan háttum og siðum
hjarðarinnar, knúinn áfram af
sterkri réttíætistilfinningu.”
Þeir voru ekki margir, sem
fylgdu honum eftir. Satt að
segja voru fæstir nógu vissir um
sig og „einnig var hugsjón
þeirra um sjálfstæði i starfi ekki
slik, að hún krefðist þess af
þeim.”
(Lauslega þýtt úr Scientific
American)
Sagt frá kjörum
eðlisfræðinga
1 þriðja ríkinu