Fréttablaðið - 16.11.2006, Síða 84

Ritdómurinn sem Guðmundur
Finnbogason sálfræðingur skrif-
aði um Vefarann mikla frá Kasmír
eftir Halldór Laxness árið 1927
var stuttur: „Vélstrokkað tilbera-
smjör“. Tilberar eru þjóðsagna-
verur sem sjúga mjólk úr kúm
annarra og færa húsbændum
sínum með því að æla henni út úr
sér. Spýjuna gátu húsbændurnir
brúkað í illa fengið smjör.
Guðmundur átti líklega við að
bók Laxness væri bókmenntalegt
tilberasmjör: sundurlaust sam-
krull hugmynda héðan og þaðan.
Orðin voru kannski full harkaleg-
ur, en það var sannleikskorn í
þeim: Í Vefaranum má sjá bernsku-
brek efnilegs höfundar sem síðar
skrifaði margar góðar og fallegar
bækur.
Í nýrri ævisögu um Guðmund, Frá
sál til sálar, varpar Jørgen Pind,
prófessor í sálfræði við HÍ, meðal
annars ljósi á af hverju Guðmund-
ur hafði þessa skoðun á bók Hall-
dórs. Útskýring Pinds byggir á
helstu hugmynd Guðmundur sem
sálfræðings: kenningunni um sam-
úðarskilninginn.
Guðmundur setti kenninguna
fram í doktorsritgerð við Kaup-
mannahafnarháskóla árið 1911,
sem jafnframt var fyrsta íslenska
doktorsritgerðin í sálfræði.
Samkvæmt Pind er samúðar-
skilningurinn að skilja sálarástand
annarra með því að líkja eftir
hegðun þeirra sjálfrátt eða ósjálf-
rátt því þannig setjum við okkur í
spor þeirra.
Pind bendir á að Guðmundur
hafi ekki skilið orðið samúð þannig
að menn ættu bara að sýna þeim
samúð sem eiga erfitt, heldur
einnig að svara yfirlæti með yfir-
læti. Guðmundur kallaði það að
„keikjast með keikum“. Pind spyr
hvort ritdómur Guðmundar um
bók Laxness hafi ekki verið slíkt
svar; að Guðmundur hafi séð í
gegnum yfirlæti Laxness og svar-
að í sömu mynt.
Í bókinni er gerð grein fyrir æsku-
og námsárum Guðmundar á
skemmtilegan hátt. Slík umfjöllun
hefur ekki áður birst á prenti.
Guðmundur fæddist árið 1873,
var kominn af fátæku fólki og
hneigðist snemma að bókum, þótt
hann fengi ekki skólafræðslu fyrr
en hann var þrettán ára. Þegar
Guðmundur var á sautjánda ári
kenndi Einar Jónsson, prestur í
Kirkjubæ, honum fyrir inntöku-
próf í Lærða skólann og styrkti
hann til náms. Á skólaárum
sínum var Guðmundur með „fjöl-
fróðustu piltum og víðlesnustu“,
hafði gaman af kappræðum og
hélt oft fram fjarstæðum skoðun-
um.
Hann viðhafði gjarnan falleg
orð um konur: „þessar himnesku
verur, sem eru vermandi og líf-
gandi fyrir allar tilfinningar vorar
...“ og fátt fannst honum betra en
að svífa um á skautum „í meyjar-
faðmi“. Þrátt fyrir tal sitt um
konur giftist hann ekki fyrr en
hann var 41 árs.
Konan hans hét Laufey Vil-
hjálmsdóttir. Hún hafði strengt
þess heit að eiga öngvan annan
mann en hann og sendi hún honum
bréf þar sem hún stakk upp á að
þau kynntust.
Slíkar frásagnir gefa bókinni
persónulegan og innilegan blæ, og
fær lesandi þá mynd af Guðmundi
að hann hafi bæði verið glaðvær
og alvarlegur, hafi lært og unnið,
en einnig kunað að leika sér.
Guðmundur hafði áhuga á
menntamálum og fékk styrk frá
Alþingi til að kynna sér þau
erlendis og á Íslandi. Guðmundur
byggði frumvarp um barna-
fræðslu sem varð að lögum árið
1907 á þessum rannsóknum. Með
lögunum því var í fyrsta sinn
komið á vísi að almennri skóla-
skyldu á Íslandi.
Þrátt fyrir starf sitt fékk Guð-
mundur ekki embætti fræðslu-
málastjóra árið 1905 því hann „tal-
aði af sér“ embættinu með því að
gagnrýna Hannes Hafstein ráð-
herra í „Símamálinu“ svokallaða:
deilu um lagningu sæstrengs til
Íslands. Pind segir að Guðmundur
hafi líklega verið fyrstur íslenskra
embættismanna til að fá að kenna
á afleiðingum þess að vera uppsig-
að við ráðherra.
Sem ungur maður átti Guð-
mundur í keppni við Ágúst H.
Bjarnason heimspeking. Sam-
keppnin hófst þegar þeir voru í
námi í Kaupmannahöfn og börðust
um námsstyrk sem kenndur var
við Hannes Árnason kennara.
Ágúst fékk styrkinn því einn af
kennurum þeirra, Harald Høff-
ding, mælti með honum vegna
þess að hann væri gætnari en Guð-
mundur, sem væri gjarn á að
„halda fram fjarstæðum“.
Nokkrum árum síðar var Ágúst
settur prófessor í heimspeki við
Háskóla Íslands en ekki Guðmund-
ur. Þetta mótlæti kom illa við Guð-
mund og var stirt á milli þeirra
um tíma. Síðar talaði Ágúst máli
Guðmundar svo hann yrði ráðinn
prófessor í sálfræði við Háskóla
Íslands árið 1918.
Bókin er aðallega fræðileg ævi-
saga, í henni er ekki gerð heild-
stæð grein fyrir lífi Guðmundar
Finnbogasonar. Í bókina vantar
umfjöllun um atriði sem Guð-
mundur er þekktur, og jafnvel
umdeildur, fyrir, til dæmis hug-
myndir hans um mannkynbætur.
Ævisagan er byggð upp í kringum
sálfræðinginn Guðmund; sögunni
lýkur eiginlega þegar Guðmundur
hættir að stunda sálfræði árið
1924 eftir að embætti hans við
Háskóla Íslands var lagt niður.
Höfundurinn gerir grein fyrir síð-
ustu tuttugu árunum af ævi Guð-
mundar á þrettán blaðsíðum. Frá
þeim tíma gegndi hann stöðu
landsbókavarðar til ársins 1943 –
ári áður en hann lést.
Í bókinni gerir Pind stuttlega
grein fyrir kenningum margra af
helstu forvígismönnum sálfræð-
innar í Evrópu og í Bandaríkjun-
um og bendir á tengsl þeirra við
hugmyndir Guðmundar. Umfjöll-
unin er örugglega þörf fyrir
áhugamenn um sögu sálfræðinn-
ar, og upphaf hennar hér á Ísland.
Guðmundur var í sambandi við
marga þekkta sálfræðinga og
fræðimenn á þessum tíma, meðal
annars William James í Banda-
ríkjunum, Alfred Lehmann og
Harald Høffding í Danmörku og
Henri Bergson í Frakklandi. Þegar
Pind kynnir þessa erlendu hugs-
uði til sögunnar gefur hann yfirlit
um helstu hugmyndir þeirra.
Helsti ljóðurinn á bókinni er að
þessi umfjöllun þjónar of stóru
hlutverki í frásögninni. Fyrir vikið
verður bókin stundum eins og
yfirlitsrit um sögu sálfræðinnar.
Þessi bók er tímabær því Guð-
mundur Finnbogason var frum-
kvöðull á mörgum sviðum andlegs
lífs á Íslandi. Hann var einn helsti
brautryðjandi sálfræðinnar á
Íslandi, og einn helsti merkisberi
heimspekinnar hér á landi á fyrstu
áratugum tuttugustu aldar. Hann
var auk þess frumkvöðull á sviði
menntamála, hagnýtra vinnuvís-
inda og nýyrðasmíða.
Það er gaman að lesa þessa bók
því um er að ræða sögu sem ekki
hefur verið sögð áður: söguna af
ævi Guðmundar Finnbogasonar.
Og þó að þessi saga sé aðeins sögð
til hálfs þá er um að ræða góða,
skemmtilega og vandaða ævisögu.
Höfundurinn tekur fram að það
bíði annars manns að skrifa heild-
stæða ævisögu um Guðmund. En
það verður ekki annað sagt en að
Pind hafi tæmt það viðfangsefni
sem hann tekur fyrir: að skrifa um
sálfræðinginn Guðmund Finn-
bogason. Bókin er skrifuð á afar
skýru og skiljanlegu máli og er
með öllu laus við tilgerð eða upp-
hafið málfar; þess vegna er hún
afar læsileg. Pind hefur unnið
verk sitt vel og á hrós skilið fyrir
að bregða upp mynd af lífshlaupi
þessa merkilega og skapandi
manns.
Ævisaga skapandi hugsuðar
Uppskriftir að höfundi
Sýnt þykir að á þessu ári
breytist bókamarkaður á Ís-
landi ekki verulega. Þó hafa
komið fram fullyrðingar
að hlutur þýddra fagurbók-
mennta sé enn að dragast
saman.
Um helgina verða Bókatíðindin
gefin út í 114 þúsunda upplagi.
Þetta ársrit er að verða helsta heim-
ild um íslenska útgáfu en segir þó
ekki alla söguna því sumir útgef-
endur treysta sér ekki til að koma
verkum sínum þar á framfæri,
einkum einyrkjar. Ljóst er af hand-
riti Bókatíðinda sem hefur verið
aðgengilegt á vef um nokkurt skeið
að ekki dregur úr fjölda útgefinna
titla. Fjölbreytnin eykst frá
ári til árs og stækka
flokkar ýmiskonar
handbóka. Þá fer fjölg-
andi titlum í flokkum
sem áður komu út stök
ár og voru einkum ætl-
aðir erlendum kaupend-
um, eins og bókum ljós-
myndara sen hafa ekki í
fyrri tíma verið fleiri.
Erlendis hefur útgáfa á hljóð-
bókum eða lesnu efni á spólum
verið afar vinsæl um langt skeið.
Hér á landi fer sá flokkur stækk-
andi, ekki bara fyrir þá sem eiga
erfitt með lestur vegna sjóndepru,
heldur líka fyrir börn, unglinga og
fullorðna. Erlendis sjá menn þá
þróun fyrir að brátt verði hægt að
hlaða niður hljóðskrám með lestri
fagurbókmennta, reyfara, sagna
fyrir börn, og leiðarvísa af ýmsu
tagi. Sú kynslóð sem nú gengur
með ipoda mun vafalítið sækja
margt annað á slíka banka verði
þeir opnaðir.
Fjórtán nýir titlar eru skráðir í
ný Bókatíðindi af hljóðbókum.
Stærst er útgáfa á Njálu, en minni
verk fyrir ýmsa aldurshópa fylgja,
þjóðlegur fróðleikur, Borgfirsk
blanda, sögur fyrir börn, skáldsög-
ur fyrir fullorðna og háskasögur
með heimildastíl. Þrjú útgáfu-
fyrirtæki sinna þessum mark-
aði: Dimma, Hörpuútgáfan og
hljóðbók.is. Athygli vekur að
stóru forlögin hafa ekki lagt
inn á þennan markað. Ekkert
íslenskt fyrirtæki býður upp á
niðurhal af vef sínum í dag,
ekki einu sinni af bókum frá
liðnu ári.
„Athæfi þeirra er í fyrnskunni voru
líkaði oss að forvitna og rannsaka,
því að þeir voru listugir í vélum
sínum, glöggsýnir í skynsemdum,
hyggnir í ráðagerðum, vaskir í
vopnum, hæverskir í hirðsiðum,
mildir í gjöfum, og að alls konar
drengskap hinir frægjustu.“