Fréttablaðið - 13.09.2007, Blaðsíða 26

greinar@frettabladid.is
Hringdu í síma
ef blaðið berst ekki
Hagstjórnarstefna ríkisstjórn-arinnar og Seðlabankans
hefur haldizt óbreytt nú í nokkur
ár að sögn þeirra sjálfra. Hag-
stjórnarviðleitni þeirra hvílir á
tveim meginforsendum. Ríkis-
stjórnin hefur í fyrsta lagi
kappkostað að halda ríkisbúskapn-
um í þröngum skilningi nokkurn
veginn hallalausum og greiða
niður erlendar skuldir ríkisins.
Hún hefur einnig stefnt að
skattalækkun, eða réttara sagt að
minnkandi skattheimtu af
síhækkandi skattstofnum.
Þetta hefur hvort tveggja gengið
eftir að öðru leyti en því, að
ríkissjóður taldi sig í fyrra
nauðbeygðan til að slá risavaxið
lán í útlöndum til að tvöfalda gjald-
eyrisforða Seðlabankans og ríflega
það. Við þá lántöku jukust erlendar
skuldir ríkisins á einu bretti um
helminginn af öllum uppgreiðslum
erlendra lána, sem ríkissjóður
hafði áður innt af hendi. Hlutur
ríkisútgjalda í þjóðarbúskapnum
hefur aukizt undangengin ár og er
nú nálægt meðallagi OECD-
landanna, en var áður mun minni. Í
annan stað hefur Seðlabankinn
fyrir sitt leyti fylgt hávaxtastefnu,
sem hefur leitt af sér síhækkandi
útláns- og yfirdráttarvexti til að
hemja kraumandi verðbólgu og
halda gengi krónunnar langt yfir
réttu marki.
Um þessa tvíbentu hagstjórnar-
stefnu er tvennt að segja: hún er
röng, og hún hefur mistekizt.
Ríkisstjórnin hefði að réttu lagi átt
að reka ríkisbúskapinn með
myndarlegum afgangi síðustu ár í
ljósi þenslunnar í efnahagslífinu
og ráðast í skipulagsbreytingar á
fjármálum ríkisins. Hún gerði
hvorugt. Fjármálaráðuneytið spáir
umtalsverðum ríkissjóðshalla
strax á næsta ári. Seðlabankinn
hefði átt að hemja útlán viðskipta-
bankanna með því að beita
bindiskyldu samkvæmt heimild í
lögum og einnig með trúverðugum
fortölum. Bankinn gerði hvorugt.
Að vísu var þörf fyrir aukin útlán,
og bankarnir brugðust við þeirri
þörf, en fimmföldun útlána miðað
við landsframleiðslu frá 1990 til
2005 keyrði um þverbak. Enda er
tómt mál að tala um trúverðugar
fortölur um aðhald af hálfu
seðlabanka, sem er rekinn eins og
lúxushvíldarheimili handa lúnum
stjórnmálamönnum.
Ríkisstjórnin og Seðlabankinn
hafa leitt efnahagslífið út á yztu
nöf. Nýjar hagtölur Seðlabankans
vitna um hættuna. Í tölum bankans
um erlenda stöðu þjóðarbúsins í
lok júní 2007 kemur fram, að
erlendar skammtímaskuldir
þjóðarbúsins (með jöklabréfum)
námu þá tíföldum gjaldeyrisforða
Seðlabankans – og það þrátt fyrir
röska tvöföldun gjaldeyrisforðans
í fyrra með risalántöku ríkisins.
Hlutfall erlendra skammtíma-
skulda af gjaldeyrisforðanum má
helzt aldrei fara upp fyrir einn
eins og allir hagstjórnendur vita,
ef þeir eru verki sínu vaxnir. Málið
er þetta: þjóð getur aldrei leyft sér
að stofna til skammtímaskulda
umfram þann gjaldeyri, sem
geymdur er í seðlabankanum, því
að þá vita erlendir lánardrottnar,
að þjóðin getur ekki staðið í skilum
á gjalddaga, séu lánin innkölluð
með skömmum fyrirvara, og þá
hlýtur gengi gjaldmiðilsins að falla
og gengi hlutabréfa sömuleiðis.
Þetta gerðist í Suðaustur-Asíu
1997. Þar var ríkisbúskapurinn í
þokkalegu jafnvægi eins og hér og
nú, en einkageirinn hafði ekki sézt
fyrir, og því fór sem fór. Það
virðist nú æ líklegra, að íslenzkt
efnahagslíf sé á sömu leið.
Einkageirinn er ekki óbrigðull.
Erlend matsfyrirtæki hafa sum
varað við þessari hættu, til dæmis
Lehman Brothers, eitt helzta
fyrirtækið í bransanum. Önnur
matsfyrirtæki virðast hafa horft í
hina áttina. Matsfyrirtækin vinna
fyrir bankana, sem þau meta, og
þiggja greiðslur af þeim, svo að
þeim er ekki að fullu treystandi til
að fjalla hlutlaust um bankana.
Þessu verklagi þarf vitaskuld að
breyta.
Bankar eru ólíkir flestum öðrum
fyrirtækjum að því leyti, að þeir
geta varpað vandamálum sínum
yfir á saklausa vegfarendur, ef illa
gengur. Bankar geta vikið sér
undan ábyrgð á eigin gerðum
ýmist með auknum vaxtamun
(hærri útlánsvöxtum, lægri
innlánsvöxtum), nema samkeppni
á bankamarkaði loki þeirri leið,
eða með því að leita á náðir
ríkisins, sem telur sér iðulega
skylt að bjarga innlendum bönkum
til að forða frekari skaða eða
jafnvel kreppu. Af þessum sökum
er bankasaga heimsins stráð
misráðnum lánveitingum, græðgi,
glannafengnu braski og dýrum
björgunaraðgerðum á kostnað
skattgreiðenda. Slík bjargráð
snúast ýmist um bein fjárútlát úr
ríkiskassanum til að mylja undir
banka, sem riða til falls, eða
almennar aðgerðir svo sem aukna
lánafyrirgreiðslu seðlabanka
handa viðskiptabönkum og
vaxtalækkun, sem ýtir undir
verðbólgu og gengisfall, og þá fær
almenningur að borga brúsann.
Við þurfum öflugt fjármálaeftirlit
til að fylgjast með bönkunum, og
hlutlaust áhættumat að utan.
Við bjargbrúnina
Menntaskólinn við Hamrahlíð er þekktur fyrir eftirminnilegar „dimmisjón“-
skemmtanir. Ein slík skemmtun er mér sér-
staklega minnisstæð en þá tróð einn útskrift-
arhópurinn upp í gráum jakkafötum, hárið
var vatnsgreitt og skyrturnar stífaðar. Allir í
hópnum létu hringla valdsmannslega í lykla-
kippum enda um lykilfólk í samfélaginu að
ræða. Þetta var lykilfólk í lykilstöðum með lyklavöld.
Hópurinn hrópaði marga frasa sem okkur MH-ingum
þóttu óstjórnlega fyndnir. Einn þeirra kætti okkur
sérstaklega en frasinn hljómaði svo: „Einkavæðum
leikskólana!“ Steríótýpan var sjálfstæðismaður, skot-
spónninn frjálshyggjan.
Atriðið féll sannarlega í kramið í hátíðarsal
Menntaskólans við Hamrahlíð, þótti fyndið og
skemmtilega súrrealískt. Ekkert þótti fjarstæðu-
kenndara en að einkavæða leikskólana, svo langt
ganga menn nú aldrei...?! En ætli fleiri gamlir MH-
ingar en ég séu að rifja þetta upp þessa dagana? Ætli
mörgum stúdentum, sem hlógu sig máttlausa að
dellunni sem vall upp úr „sjálfstæðismönnunum“ á
dimmisjón vorið 1993, sé hlátur í hug í dag? Það sem
einu sinni þótti fyndið og skemmtilega súrrealískt er
að raungerast í Reykjavíkurborg.
Eftir að hafa haft lyklavöldin í rúmlega eitt
ár sýnir Sjálfstæðisflokkurinn sitt rétta
andlit. Sjálfstæðismenn standa frammi fyrir
manneklu á leikskólum en í stað þess að bæta
kjör þeirra sem þar starfa er vísað á
„markaðslausnir“. Í stað þess að byggja upp
smábarnadeildir og brúa bilið milli fæðingar-
orlofs og leikskólagöngu er daðrað við
hugmyndir um leikskólarekstur stórfyrir-
tækja. Leikskólar Reykjavíkurborgar eru
hágæða skólar sem vekja athygli á heimsvísu
fyrir sköpunargleði og fagmennsku. Þeir eru
samfélagslega reknir sem tryggir að góður leikskóli
stendur öllum börnum til boða, ekki bara sumum
börnum sumra foreldra sem vinna hjá sumum
fyrirtækjum. Það ber vott um uppgjöf og ábyrgðar-
leysi að halda því fram að jafn mikilvægri þjónustu
sé betur fyrirkomið hjá einkageiranum.
Samfélag sem byggist á jöfnuði og jöfnum
tækifærum fyrir öll börn er það samfélag sem við
viljum búa íslenskum börnum. Og hagsmunir barna
eiga ætíð að ráða för. Allar hugmyndir í átt til
einkavæðingar leikskóla eru í besta falli skemmti-
lega súrrealískar og eiga vel heima á skólaskemmt-
unum. Ekki í alvörunni.
Höfundur er borgarfulltrúi Samfylkingarinnar.
Minning úr menntó
T
ímamót: Bandarískur banki hefur nú eignast þriðjung
í íslensku fyrirtæki sem er nærri þriðjungseigandi að
Hitaveitu Suðurnesja. Þessi atburður varpar ljósi á þá
staðreynd að ríkjandi skipulag orkumála er í uppnámi.
Á úthallandi vetri seldu ríkissjóður og nokkur sveitar-
félög hluti í Hitaveitu Suðurnesja. Þar er um að ræða framleiðslu,
einokun á almannaþjónustu, samkeppnisrekstur og varanleg auð-
lindaréttindi. Allir flokkar utan Frjálslyndir bera ábyrgð á þeim
ákvörðunum, ýmist á Alþingi eða í sveitarstjórnum.
Enginn stjórnmálaflokkur hefur því í reynd litið á slíka sölu sem
grundvallarmál eða stefnufrávik af þeirri stærðargráðu að á því
bryti í samstarfi í ríkisstjórn eða bæjarstjórn. Fyrir vikið hefur
erlent fyrirtæki í fyrsta skipti eignast virk óbein eignarréttindi í
íslenskri orkuauðlind.
Íslendingar eru almennt opnir fyrir erlendri fjárfestingu og sjá
ávexti hennar víða í velferðarsamfélaginu. Eigi að síður er ástæða
til að staldra við þessi tímamót. Þau verða án þess að djúp umræða
hafi farið fram um þær grundvallarhugmyndir sem rétt er að ráði
skipulagi þessara mála. Nokkrar einfaldar staðreyndir blasa við:
Alþjóðlegt rekstrarumhverfi og ný viðfangsefni kalla á að hluti
orkubúskaparins sé rekinn í hlutafélagsformi. Í samkeppnisrekstri
innanlands og áhætturekstri erlendis þurfa þessi fyrirtæki að eiga
aðgang að hlutafé. Einkarekstur er að sama skapi bæði eðlilegur
og nauðsynlegur að ákveðnu marki.
Hitt er jafn augljóst að ýmis gagnstæð álitaefni eru uppi í þess-
um efnum. Sá hluti orkubúskaparins sem er einokunarrekstur
í almannaþjónustu lýtur til að mynda öðrum lögmálum en sam-
keppnisreksturinn. Um eignarrétt útlendinga geta aukheldur gilt
ólík sjónarmið eftir því hvort rætt er um auðlindirnar sjálfar eða
orkuframleiðsluna.
Með öðrum orðum: Rök eru fyrir mismunandi lausnum eftir
ólíku eðli og hlutverki orkufyrirtækja og einstakra þátta í starf-
semi þeirra.
Í fyrsta lagi má skilja auðlindaréttindin, vatnsafl og jarðhita,
frá framleiðslufyrirtækjunum. Stærstur hluti réttindanna er í
eigu ríkis og sveitarfélaga. Þau geta hæglega verið það áfram í
sérstökum rekstrareiningum. Um framsalsrétt sveitarfélaga má
setja svipaðar takmarkanir og borgarstjórinn í Reykjavík hefur
nýlega lagt til varðandi Orkuveituna. Alþingi hefði þar með úrslita-
vald yfir framsali allra orkuréttinda í opinberri eigu.
Í annan stað þarf að greina einokun á almannaþjónustu frá sam-
keppnisrekstri. Eðlilegt væri að sveitarfélög bæru ábyrgð á ein-
okunarrekstri eins og hitaveitum fyrst og fremst út frá neytenda-
hagsmunum. Tillit til þeirra hagsmuna gæti leitt til verulegrar
lækkunar á heitu vatni í Reykjavík.
Með slíkum aðskilnaði gæti samkeppnisrekstur á hinn veginn
lotið almennum reglum um hlutafélög og viðtekna viðskiptahætti.
Raforkuframleiðslan sjálf gæti fallið þar undir. Loks þyrfti að
afnema sjálfvirkar eignarnámsheimildir vegna samkeppnis-
rekstrar.
Með róttækum skipulagsbreytingum af þessu tagi má koma til
móts við þarfir fyrirtækjanna um nútíma rekstrarumhverfi. Um
leið má búa betur um þá hnúta að auðlindir í opinberri eigu og
einokunarbundin almannaþjónusta lúti eftir atvikum ábyrgð ríkis
eða sveitarfélaga.
Nýjar lausnir