Fréttablaðið - 04.05.2008, Blaðsíða 16

16 4. maí 2008 SUNNUDAGUR
Þ
að hlýtur að vera eitt-
hvað bogið við það að
bestu lífsskilyrðin sé
að finna í landi sem
er jafnframt með
hæstu fæðingar- og
skilnaðartíðni í Evrópu og mestu
atvinnuþátttöku kvenna.
Menn kynnu einmitt að álíta
sem svo að þar sem aragrúi er af
börnum, brotnum heimilum og
einstæðum mæðrum hljóti að finn-
ast uppskriftin að félagslegri
óreiðu og eymd. Sú er þó ekki
raunin á Íslandi, sem varð í efsta
sæti Human Development Index
(UNDP) um lífgæði. Þar er gerð
úttekt á þjóðfélaginu, efnahag og
námsmöguleikum. Ísland skoraði
þar hæst. Tímaritið The Guardian
gerði einnig rannsókn árið 2006 og
þar segir að Íslendingar séu ham-
ingjusamasta þjóð heims (til að
sýna fram á sannleiksgildi hennar
má geta þess að Rússar reyndust
vansælastir allra þjóða). En hvern-
ig fara Íslendingar að því að vera
svona hamingjusamir í landi þar
sem skammdegi þjarmar að sálar-
tetrinu en síðan koma albjört
sumur?
Áföllin vinna ekki á eyjaskeggjum
Oddný Sturludóttir, sem er 31 árs
tveggja barna móðir, rakti fyrir
mig raunir 25 ára vinkonu sinnar.
Hún er þriggja barna móðir en
ekki er langt síðan barnsfaðirinn
lét sig hverfa. „Henni finnst hún
ekki vera í neinum ógöngum,“
segir Oddný. „Hún er full af bjart-
sýni og býr sig undir að láta til sín
taka í lífi og starfi.“
Þetta viðhorf vinkonunnar, sem
fannst ekkert tiltökumál að vera í
aðstæðum sem flestar konur ann-
ars staðar á Vesturlöndum teldu
hina mestu hörmung, getur hjálp-
að til við að skilja af hverju þessir
313 þúsund íbúar eru svo skyn-
samir, hamingjusamir og miklir
sigurvegarar í lífinu.
Þar koma einnig aðrir þættir inn
í og af nógu er að taka. Þjóðin er í
hópi þeirra sex ríkustu þegar
miðað er við tekjur á hvern íbúa,
lífslíkur karla eru þær mestu í
heiminum og lífslíkur kvenna
meðal þeirra mestu, Íslendingar
eru eina þjóðin innan NATO sem
ekki er með her (slíkt hefur verið
bannað í 700 ár), hvergi eru far-
símar jafn útbreiddir og þar, bank-
ar landsins eru í örari útrás en ann-
ars staðar þekkist, hvergi kaupa
íbúarnir fleiri bækur, útflutningur
hefur vaxið gríðarlega, loftið er
kristaltært, heita vatnið rennur í
hús þeirra úr iðrum jarðar og
svona má lengi telja.
Arfleifðin frá víkingunum
Ekkert af þessu væri mögulegt ef
Íslendingar byggju ekki við það
öryggi sem þar ríkir. Þeir hafa frá
aldaöðli verið einhuga um að búa
vel að börnunum meðan þau eru
að komast til manns og lætur þar
enginn sitt eftir liggja. Þessi rót-
gróna hefð á rætur sínar að rekja
til víkinganna. Reyndar settu þeir
ekki fyrir sig að ræna og nauðga á
ferðum sínum en siðferðiskennd-
inni var þó þannig háttað að þeir
létu enga öfund í ljós vegna ævin-
týra eiginkvennanna í fjarveru
karlanna, sem gat varað í árarað-
ir.
Gömul kona útskýrði þetta fyrir
mér í minni fyrstu Íslandsferð
fyrir tveimur árum. „Karlarnir
fóru í víking en konurnar réðu
ríkjum heima fyrir. Þær eignuðust
börn með húskörlunum en eigin-
mennirnir gengu þeim í föðurstað
þegar heim var komið og fögnuðu
bara barnaláninu.“
Oddný er gott dæmi um þessa
arfleifð. Hún er píanóleikari,
grannvaxin og aðlaðandi. Hún
talar reiprennandi þýsku, þýðir
bækur úr ensku yfir á íslensku og
er borgarfulltrúi í Reykjavík. Hún
varð ólétt eftir Þjóðverja fyrir
fimm árum þegar hún var við nám
í Stuttgart. Á meðgöngunni sagði
hún svo skilið við barnsföðurinn
og tendraði bál úr gömlum ástar-
glæðum með rithöfundinum og
listmálaranum Hallgrími Helga-
syni. Þau héldu á heimaslóðir þar
sem þau bjuggu nýfæddum
drengnum bú og nú eiga þau svo
saman eina dóttur. Hallgrímur sér
vart sólina fyrir börnunum tveim
en Oddný telur það afar mikilvægt
að drengurinn viðhaldi tengslun-
um við líffræðilegan föður sinn.
Þess vegna fer sá þýski reglulega
til Íslands og gistir hjá þeim Odd-
nýju og Hallgrími eins og ekkert
væri eðlilegra.
„Það er hefð fyrir brotnum fjöl-
skyldum hér á landi,“ sagði Oddný
þegar ég hitti hana heimili hennar.
„Það er ekkert óeðlilegt við það að
konur eignist börn með fleiri en
einum manni. Enginn er þó útskúf-
aður úr fjölskyldunni.“ Þegar
barnaafmæli rennur upp mæta
ekki aðeins líffræðilegur faðir og
uppeldisfaðir, heldur einnig for-
eldrar þeirra og svo heill flokkur
af frændum og frænkum.
Langt og erfitt var að fara fyrir
kristna trúboða miðalda til að efla
kristnihald eyjaskeggja í miðju
Norður-Atlantshafi í næsta
nágrenni við Grænland. Aðeins
alþrjóskustu trúboðar lögðu slíkt
ferðalag á sig. Sjálfir henda
Íslendingar gaman að því að segj-
ast vera heiðnir að miklum hluta
sem láti ekki kreddur trúarinnar
múlbinda sig. Þetta hefur leitt til
þess að þeir eru hagsýnir og ein-
henda sér í það sem gera þarf. En
þetta hefur líka leitt til fjölmargra
skilnaða. „Þetta er kannski ekkert
til að stæra sig af,“ segir Oddný og
brosir í kampinn. „En Íslendingar
láta hreinlega ekki yfir sig ganga
að vera í sambúð sem gengur illa.
Þeir slútta svoleiðis löguðu.“ Og
ástæðan fyrir því að þeir geta það
er sú að karlpeningurinn og sam-
félagið í heild fordæmir ekki fólk
sem skilur. Svo er hvatningin um
að þrauka í sambúð barnanna
vegna ekki til staðar. Hagur barn-
anna er hvort sem er tryggður þar
sem allir munu sameinast um að
vera þeim innan handar. Auk þess
eru mestar líkur á því að tengslin
við föðurinn rofni ekki þar sem
þau verða í sameiginlegri forsjá
beggja foreldra.
Aldagömul hefð og nútímalegar
konur
Öryggið sem fylgir þeirri vissu að
hagur barnanna verði tryggður
hvernig sem foreldrunum reiðir
af í sambúð sinni gerir íslenskum
konum einnig kleift að viðhalda
þeirri aldagömlu hefð að eignast
börn meðan þær eru ungar. Og það
gera þær án þess að gefa nokkuð
eftir gagnvart kröfum nútímans.
(Þess má til dæmis geta að fyrir
28 árum voru Íslendingar fyrstir
til að kjósa konu sem forseta
landsins en hún var einstæð
móðir). „Það verður að vera alveg
skýrt að ég er ekki að tala um
unglingsstúlkur sem verða óléttar
fyrir slysni heldur konur á þrí-
tugsaldri sem vilja eignast barn
jafnvel þótt þær séu enn í
háskóla.“
Það er fátítt að sjá þungaða
háskólastúlku á Spáni en það er
hins vegar daglegt brauð á Íslandi.
Á kaffistofu nemenda í Háskólan-
um í Reykjavík er algengt að sjá
þungaðar stúlkur og jafnvel aðrar
með barn á brjósti. „Þetta er ekk-
ert tiltökumál,“ segir Oddný.
„Námslokum er frestað um eitt ár,
ég held að það geri nú ekki mikið
til.“
Konan að vinna og karlinn með
barnið
Svafa Grönfeldt, rektor við
Háskólann í Reykjavík, talar um
það hvernig fæðingarorlofið er
hér á landi. Hún segir að vinnandi
fólk eigi rétt á níu mánaða fæðing-
arorlofi sem er borgað af ríkinu
og foreldrarnir geti skipt þessum
níu mánuðum jafnt á milli sín, allt
eftir þörfum.
„Fæðingarorlofið átti stóran
þátt í réttindum kvenna hér á
landi,” segir Svafa.
Hún tók fæðingarorlof með sínu
fyrsta barni í níu mánuði og segir
að eftir að seinna barn hennar
fæddist hafi eiginmaður hennar
tekið fullt fæðingarorlof og hún
farið að vinna. Hún talar um starf-
ið sitt hjá Actavis þar sem hún
ferðaðist 300 daga á ári. Svafa
segir að fyrst hafi hún haft efa-
semdir og samviskubit yfir því að
vera að vinna en síðan áttað sig á
því að það væri óþarfi þar sem
maðurinn hennar var heima fyrir.
„99 prósent foreldra nýta sér þjón-
ustu leikskólanna sem er í boði
hér á landi, hvort sem foreldrar
þeirra eru milljarðamæringar eða
píparar,“ útskýrir Svafa.
Heimurinn og ég
Svafa er ákveðin kona með stutt
hár og full af kímni. Skrifstofa
hennar er í stíl við persónuleik-
ann. Þar er engu ofaukið. Hún er
ekki einu sinni með skrifborð. Þar
gætir norrænna áhrifa og margir
myndu öfunda hana af útsýninu.
Frá glugga hennar sjást græn og
rauð húsþök sem minna á húsin í
Monopoly-borðspilinu.
Íslensk náttúra er falleg en hún
hefur ekki alltaf reynst gjöful.
Fyrir þúsund árum var Ísland nán-
ast óbyggilegt og fyrir tíma raf-
magns og olíu var oft erfitt að færa
björg í bú. „Við vorum ekki aðeins
hörð í horn að taka, því drifkraft-
urinn og ímyndunaraflið sem ein-
kennir Íslendinga hefur haldið
okkur gangandi,“ lýsir Svafa og
bætir við: „Ef þú notar ekki ímynd-
unaraflið hér stoppar allt, og ef það
stoppar þá deyr það.“
Ímyndunaraflið dreif víkingana
áfram í siglingar um heiminn.
Svafa fór einnig í víking og eyddi
tíu árum á erlendri grundu, bæði í
Bandaríkjunum og Bretlandi, eins
og svo margir Íslendingar gera.
Það eru ansi fáir sem sem tala
ekki ensku, og margir tala góða
spænsku. Ísland er opið land og er
nú að bjóða heiminum til sín.
Háskóli Reykjavíkur hefur á
sínum snærum kennara frá 23
löndum, og hugmyndin á bak við
það er að skapa alþjóðlegan grund-
völl fyrir nemendur og kennara á
sviði menntunar.
„Þeir nemendur sem ætla að
læra í Háskólanum í Reykjavík
verða að tala ensku því hér fer svo
mikið af kennslunni fram á ensku,“
segir Svafa. En óttast þá menn
ekki um íslenskuna sem er á svo
fárra færi? „Alls ekki, okkar
tungumál er í góðum málum,“
svarar Svafa.
Ísland hefur ekki fallið í sömu
gryfju og aðrar smáþjóðir (þá
aðallega þjóðir sem eru minni en
Ísland) sem fara með veggjum í
alþjóðasamfélaginu. Eyjaskeggj-
arnir atarna láta til sín taka.
Sameina það heimsins besta
Íslendingar kunna þá list að koma
auga á það besta og samlaga það
sínu samfélagi. Þetta var umræðu-
efni okkar Geirs Haarde forsætis-
ráðherra, sem ég kynntist þegar
hann var viðstaddur opinbera
athöfn í heitum almenningspott-
um. Í þessum heitu pottum eru
Íslendingar vanir að koma saman
og ræða málin svo þeir skipa svip-
aðan sess og pöbbarnir á Bret-
landi. Forsætisráðherrann var
þægilegur í viðmóti, rétt eins og
allir landar hans sem ég hef
kynnst, og það var ekki öryggis-
gæslunni fyrir að fara þegar ég
fékk hann afsíðis til að svara
nokkrum spurningum, enda eru
glæpir afar fátíðir á Íslandi.
„Ég tel að við Íslendingar höfum
sameinað það besta frá Evrópu og
Bandaríkjunum, það er að segja
norræna velferðarkerfið og frelsi
í anda Bandaríkjamanna sem hent-
ar vel framsæknum fyrirtækj-
um,“ segir Geir og leggur síðan
mikla áherslu á að skattar ein-
staklinga og fyrirtækja á Íslandi
séu mun lægri en á hinum Norður-
löndunum. „Þetta hefur leitt til
þess að íslensk fyrirtæki flytja
ekki rekstur sinn úr landi og
erlend fyrirtæki hafa komið árum
sínum vel fyrir borð hér á landi.
Þannig hefur okkur tekist, með
því auka skilvirkni og lækka
skatta, að auka skatttekjur um 20
prósent.“ Það gerir síðan Íslend-
ingum kleift að bjóða upp á gjald-
frjálsa menntun í hæsta gæða-
flokki og sömuleiðis gott
heilbrigðiskerfi. Læknisþjónustu í
einkageiranum vex einnig fiskur
um hrygg, sérstaklega þegar
kemur að lýtalækningum.
„Við erum líka Afríkumenn“
Við Svafa töluðum um hvernig
Íslendingar hefðu samlagað öll
heimsins gæði að sínu samfélagi;
mannúðina frá hinum Norðurlönd-
unum og drifkraftinn frá Banda-
ríkjunum. Við töluðum einnig um
að Íslendingar kynnu að skemmta
sér og njóta lífsins, sennilega fyrir
tilstuðlan víkingagenanna. Þar eru
þeir engir eftirbátar hinna létt-
lyndu og áhyggjulausu íbúa í sunn-
anverðri Evrópu. Ég benti einnig á
önnur lífsgæði sem Evrópubúar
fara að mestu á mis við en fyndust
þó í ríkum mæli í Afríku og á
Íslandi. Það er hvernig hagur
barnanna er tryggður þótt fjöl-
skyldumynstrið sé margbrotið,
þar sem faðirinn býr jafnvel ekki
undir sama þaki og afkvæmi sín
og móðirin er oft fjarverandi
vegna vinnu. En það koma svo
margir að uppeldinu að börnunum
finnst þau strax tilheyra allri stór-
fjölskyldunni. Svöfu leist vel á.
„Já, við eru líka Afríkumenn!“
Við vorum sammála um að
Íslendingar hefðu sameinast um
öll heimsins gæði og væru því
skólabókardæmi fyrir afganginn
af heimsbyggðinni um það hvern-
ig hægt sé að lifa í sælu þar sem
kreddur, hleypidómar og yfir-
drepsskapur eru látin lönd og
leið.
Ísland: Hið ljúfa líf
Einangrun, kuldi og harðgerð náttúra. Íslendingar hafa löngum þurft að takast á við ærinn vanda. Í dag eru þeir hamingjusam-
asta þjóð í heimi og landið býður upp á mestu lífsgæði sem völ eru á. Látum þá sjálfa útskýra hvernig þetta er mögulegt.
HIÐ LJÚFA LÍF Á ÍSLANDI Íslendingar setja það ekki fyrir sig að slíta samvistum frekar en að þola sambúð sem illa gengur. Börnin
eru þó ávallt bundin órjúfanlegum böndum sem liggja í ýmsar áttir og tryggja velferð þeirra sama hvernig foreldrum reiðir af í
sínu tilhugalífi.
Greinina skrifaði blaðamaður-
inn John Carlin og birtist hún í
spænska dagblaðinu El País þann
6. apríl síðastliðinn. Hún bíður nú
birtingar í The Guardian. Frétta-
blaðið birtir hana í styttri útgáfu
og í þýðingu Jóns Sigurðar Eyjólfs-
sonar og Mikaels Rivera.
ODDNÝ STURLUDÓTTIR SVAFA GRÖNFELDT GEIR H. HAARDE