Fréttablaðið - 15.05.2008, Síða 30

30 15. maí 2008 FIMMTUDAGUR
UMRÆÐAN
Halldóra Thoroddsen skrifar
um skipulagsmál
Það er flugvöllur í miðbænum!Við höfum byggt okkur miðju-
laust skrímsl, ljóta borg, fulla af
einmana fólki. Bílaflotinn í engu
samræmi við íbúafjölda og vega-
lengdir fjarstæðukenndar.
Borgarbúar, ungir, gamlir,
hraustir og veikburða þurfa að
djöflast út á hraðbrautir eftir
mjólkurpotti, svo ekki sé talað um
nál og tvinna.
Mann rekur í rogastans, sjái
maður gangandi vegfaranda á
götum stór-Reykjavíkur, að undan-
skildum gamla miðbæn-
um. Enda er borgin ekki
miðuð við mannlegan
skala heldur bíl. Í hinu
nýja hverfi Kópavogs,
sem kennd er við lindir
og smára, er ekki reiknað
með mannverum á gangi.
Þar er kortersgangur á
milli búðarglugga. Sjái
maður hræðu flygsast
þar um götur (því þar eru
engar gangstéttir), hugs-
ar maður ósjálfrátt að
hún eigi eitthvað bágt – hafi villst
af leið.
Þessi sorglega borgarþróun átti
sér stað víða um heim, meðan á
alveldi tæknikratanna stóð. Óham-
ingja Reykjavíkur var sú
að borgin bjó ekki að
gamalli byggð nema í
örlitlum mæli. Meðan
aðrar borgir prjónuðu
við sig, byggðum við
heila borg í álögum tíma-
bilsins. Við byggðum út
frá hugsjón um kjarna-
fjölskyldu, í einbýli með
skíðgarð í kringum jarð-
arpart og tvo einkabíla á
hlaðinu. Og við erum enn
að.
Mig langar til að búa í hverfi
með búðum og þjónustu, fólki á
götum sem maður nikkar til og
spyr kannski frétta. Segið mér
ekki að hér sé of kalt. Skoðið götu-
myndir af Reykjavík upp úr alda-
mótum. Vetrarmyndir sýna götur
fullar af dúðuðu fólki, sumir jafn-
vel í hópi að tala saman. Það er vel
hægt að vera úti á vetrum, vel
klæddur í umhverfi sem gerir ráð
fyrir manni.
En Reykjavík á sér örlitla von.
Það er ljós í myrkrinu. Í allri upp-
byggingunni hafa stríðsminjar
verið látnar í friði. Heill flugvöll-
ur með aðflugssvæði gæti ef vilji
er fyrir hendi orðið miðborginni
til bjargar.
Þó tæknikratarnir séu farnir að
týna tölunni, þá lumar hver stjórn-
málaflokkur á leifum af tegund-
inni. Miðaldra tímaskekkjum sem
sjá ekkert rangt við aðstæður þær
sem okkur hafa verið búnar. Þær
virðast vilja varðveita þá ein-
kennilegu sérstöðu Íslendinga í
heiminum að taka frá pláss fyrir
flugvöll í miðbænum! Tíma-
skekkjurnar eru studdar flugvéla-
eigendum og öðrum hagsmunaað-
ilum sem vilja ekki sleppa þessum
dekurskilyrðum. Undarleg afar-
kostarök eru í umræðunni: „Vilj-
iði að veikt fólk deyi“, „Viljiði að
dreifbýlið komist ekki í bæinn“.
Hvernig ætli aðrar höfuðborgir í
heiminum fari að?
Það hefur komið í ljós að greini-
legur kynslóðamunur einkennir
afstöðu til málsins, ekki flokkslín-
ur. Væri ekki ráð að láta nýrri
kynslóð eftir að skapa sér eigið
borgarkjörlendi? Eldri kynslóðin
hefur þegar skemmt nóg fyrir
henni.
Borgarbúar hafa kosið flugvöll-
inn burt í löglegri kosningu.
Ástæðan fyrir þessum skrifum
hér er grunsemdir sem farnar eru
að læðast að mér. Grunsemdir um
að hinir forpokuðu ætli að forsmá
löglegar kosningar Reykvíkinga
um eigin skipulagsmál. Slíkt og
þvílíkt á sér oft stað í vanþróuðum
lýðveldum.
Við stöndum frammi fyrir sögu-
legu tækifæri til að hjúkra þess-
ari borg. Búa til nútímaborgar-
hluta sem reiknar manninn inn.
Þörf hans fyrir nærsamfélag,
gangstéttir, kaffihús, búðir og
aðra þjónustu, styttri vegalengdir
og almenningssamgöngur. Þar
fengju verktakarnir okkar veg-
legan vettvang undir traustri
stjórn alvöru borgarskipulags.
Höfundur er áhugamaður um
skipulagsmál.
Það er flugvöllur í miðborginni!
HALLDÓRA
THORODDSEN
Ný tegund sósíalisma?
UMRÆÐAN
Stefán Jón Hafstein
skrifar um félagsleg
fyrirtæki
Ef hægt væri að bræða saman allt
það besta í kapítalism-
anum og það besta í sós-
íalismanum, hver væri
útkoman? Nei, ekki nor-
ræna velferðarkerfið,
heldur fyrirtækin sem
Muhammad Yunus Nóbelsverð-
launahafi vill stuðla að í þróunar-
löndunum.
Í nýrri bók rekur hann yfir
tuttugu ára reynslu sína af
„félagslegum fyrirtækjum“ (soc-
ial business). Frægast þessara
fyrirtækja er Grameen-örlána-
bankinn sem löngu er fyrirmynd
þúsunda slíkra smálánabanka um
allan heim. Þeir lána veðlausum
fátæklingum lítilfjörlegar upp-
hæðir, sem þó nægja til að stofna
rekstur sem sér þeim farborða.
Grameen-fyrirtækin eru miklu
fleiri. Þau stunda fjarskipti,
framleiða matvæli, veita náms-
lán – þau skipta tugum. Þau eru
öll lágmarksgróða fyrirtæki sem
hafa það markmið eitt að þjóna
fátækum og standa undir sér.
Í nýrri bók, Heimur án fátækt-
ar, félagsrekstur og framtíð kap-
ítalisma (Creating a World Wit-
hout Poverty, Social Businesses
and the Future of Capitalism)
fjallar Yunus um þá grundvallar
hugsanavillu sem hann telur kap-
ítalisma byggjast á: Að allir menn
sækist eftir hámarksgróða sjálf-
um sér til handa, og því eigi hag-
kerfið að byggja á sókninni í
hámarksarðsemi. Það þarf engan
speking til að sjá að stór hluti
mannkyns kýs um annað að hugsa
en hvernig hann fær sem mest af
peningum.
Lífsgæðasókn hefur margar
víddir og gerir Yunus sér tíðrætt
um að kapítalismi svari þeim
fæstum. Hitt er svo mikilvægara
fyrir þennan hagfræðing að kerfi
sem knýr gangvirki sitt aðeins í
átt til hámarksávöxtunar, skilur
eftir stór ósnortin verkefni í sam-
félaginu sem þar með
verða útundan. Svo sem
að þjóna fátækum.
Grameen-smálánabank-
inn fór inn á eitt þessara
sviða.
Yunus kynntist smár-
ekendum sem voru á
ofurvaldi okurlánara.
Með aðeins 27 dollara
framlagi á hóflegum
vöxtum varð til efna-
hagslegt stórveldi: Sex
milljarðar dollara hafa
verið veittir að láni frá
upphafi, endurgreiðsluhlutfall
er 99% og Grameen-bankinn
hefur fjármagnað sig sjálfur frá
1994. Enginn alvöru kapítalisti
leit við þessu tækifæri. Og býðst
ekki að kaupa, bankinn er í eigu
viðskiptavina.
Markaður, samkeppni og hugsjón
Yunus telur að félagsfyrirtæki
eigi að vera markaðsdrifin, meta
tækifæri, gera áreiðanleikakann-
anir og stunda vöruþróun alveg
eins og gróðafyrirtæki. Þau eiga
líka að stunda harða samkeppni
við einkarekstur og ríkisrekstur.
Munurinn er bara sá að fjárfest-
ar fá ekki arð. Arður, ef einhver
er, fer aftur í rekstur.
Fjöldi fólks mun leggja fé sitt í
svona fyrirtæki af hugsjón, alveg
eins og það gefur fé til góðgerð-
armála. Og þróunarstofnanir eiga
að hugsa eins, því þetta er sjálf-
bær rekstur til framtíðar. Að lesa
Yunus er í sumu eins og að hverfa
aftur til 19. aldar, umræðunnar
um samvinnuhreyfinguna, eða
„eignarhald öreiganna á fram-
leiðslutækjunum“ svo vitnað sé í
Marx. Að öðru leyti er Yunus eins
og hver annar viðskiptafræðing-
ur með allt á tæru. Hann er sann-
færður um að margt af því besta
í kapítalískum rekstri megi nýta í
rekstri fyrir fátæka og ná því
fram sem sannir sósíalistar hafa
alltaf viljað: Að fátækir hefjist til
betra lífs með eigin krafti.
Fátækir sem gerendur
Þróunarhjálp liðinna áratuga
skilgreinir verkefni út frá skorti.
Yunus skilgreinir verkefnin út
frá getu fátækra til að taka frum-
kvæði. Hann sér markaðstæki-
færi, frumkvæði og dugnað þar
sem aðrir sjá örbirgð og skort.
En hann gerir meira. Þeir sem fá
lán í bankanum undirgangast
félagslegan samning. Í fyrsta
lagi ábyrgjast lántakendur hver
annan. Í raun tekur Grameen-
bankinn veð í félagslegri stöðu
lántaka. Enginn vill láta spyrjast
að standa ekki við sitt. Þetta er
svo árangursrík aðferð að
afskriftir lána eru nánast engar:
Þetta er áhættulaus rekstur!
Í öðru lagi skilgreinir Yunus
fátækt á annan hátt en fjölþjóð-
legar stofnanir sem skoða „þjóð-
artekjur á mann“ og álíka gróf-
gerða kvarða. Býr fólk í sæmilegu
húsi? Fær það þrjár máltíðir á
dag, notar það kamar, hefur það
aðgang að vatni, fara börnin í
skóla? Árangri telst náð þegar öll
skilyrði eru uppfyllt. Ábyrgð á
því axlar fólkið sjálft. Það skrif-
ar undir samning um að breyta
lífsháttum til batnaðar. Á móti
fær það tækifæri til að brjótast
úr viðjum fátæktar. Með þessu
móti telur Yunus sig hafa fundið
hina hóflegu blöndu sem hrærir
saman því besta úr markaðskerf-
inu og sósíalískri hugun. Reynsl-
an af mörgum Grameen-fyrir-
tækjum styður mál hans.
Áhættan er mun minni en
„alvöru“ kaítalistar taka eins og
sjá má af hruni á alþjóðlegum
mörkuðum þessa dagana. Og
ávinningurinn er stórbrotinn,
fyrir þá sem meta ekki líf sitt í
milljörðum milljarða heldur
munar um hverja krónu.
Nánari umfjöllun um þetta
efni er á vef mínum: www.stef-
anjon.is.
Höfundur starfar fyrir Þróunar-
samvinnustofnun í Namibíu.
STEFÁN JÓN
HAFSTEIN
Hann er sannfærður um að
margt af því besta í kapítalísk-
um rekstri megi nýta í rekstri
fyrir fátæka og ná því fram
sem sannir sósíalistar hafa
alltaf viljað: Að fátækir hefjist
til betra lífs með eigin krafti.
Nú fer hver að verða síðastur
að ná sér í Blaðbera
Þú færð Blaðberann þinn í Skaftahlíð 24
alla virka daga frá kl. 8-17.
...góðar fréttir fyrir umhverfiðBlaðberinn...
ÁRMÚLA 11 | Sími 568-1500 | Lónsbakka | Sími 461-1070 | www.thor.is
Háþrýsti-
þvottatæki
Úrvals háþrýstitæki á góðu verði.
Samgönguráð
Flugmálastjórn Íslands - Siglingastofnun Íslands - Vegagerðin
Samgönguráðuneytið
Stefnumótun í samgöngum
Samgönguráð efnir til sjöunda og síðasta fundar í fundaröð sinni um stefnu-
mótun í samgöngum. Fundarefnið að þessu sinni er:
Nútíma upplýsingatækni í samgöngum
Áætlun um leiðsögu- og upplýsingakerfi
Arnór B. Kristinsson Flugstoðum ohf. fjallar um fl ugleiðsögu
Guðjón Scheving Tryggvason Siglingastofnun fjallar um leiðsögu
til sjós
Björn Ólafsson Vegagerðinni fjallar um landleiðsögu
Umræður og fyrirspurnir
Fundarstjóri er Dagur B. Eggertsson formaður samgönguráðs
Erindin byggjast á væntanlegri leiðsöguáætlun, nýrri stefnumótun
frá samgönguráðuneytinu. Gera má ráð fyrir að leiðsögutækni
muni auka öryggi, hagkvæmni og afköst í öllum samgöngu-
greinum í náinni framtíð.
Fundurinn verður haldinn fi mmtudaginn 15. maí 2008 kl. 15:00
– 17:00 á Hótel Sögu Reykjavík í salnum Harvard II. Aðgangur er
ókeypis og öllum heimill. Væntanlegir þátttakendur eru vinsamlegast
beðnir að skrá sig á netfangið postur@sam.stjr.is eigi síðar en klukkan
12:00 þann 15. maí 2008.
Samtök um sorg og sorgarviðbrögð
Aðalfundur Nýrrar dögunar verður haldinn
í Safnaðarheimili Háteigskirkju 15. maí kl. 20.
Venjuleg aðalfundarstörf. Allir velkomir.
Aðalfundur