Fréttablaðið - 11.12.2008, Qupperneq 24

24 11. desember 2008 FIMMTUDAGUR
greinar@frettabladid.is
FRÁ DEGI TIL DAGS
FRÉTTABLAÐIÐ Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík SÍMI: 512 5000, ritstjorn@frettabladid.is FRÉTTASTJÓRAR: Arndís Þorgeirsdóttir arndis@frettabladid.is, Kristján Hjálmarsson, kristjan@frettabladid.is Trausti Hafliðason trausti@frettabladid.is og Höskuldur Daði Magnússon (dægurmál) hdm@frettabladid.is
MENNING: Páll Baldvin Baldvinsson fulltrúi ritstjóra pbb@frettabladid.is VIÐSKIPTARITSTJÓRAR: Björn Ingi Hrafnsson bih@markadurinn.is og Óli Kr. Ármannsson olikr@markadurinn.is HELGAREFNI: Anna Margrét Björnsson amb@frettabladid.is og Sigríður Björg Tómasdóttir sigridur@frettabladid.is
ALLT OG SÉRBLÖÐ: Emilía Örlygsdóttir emilia@frettabladid.is og Roald Eyvindsson roald@frettabladid.is ÍÞRÓTTIR: Henry Birgir Gunnarsson henry@frettabladid.is LJÓSMYNDIR: Pjetur Sigurðsson pjetur@frettabladid.is FRAMLEIÐSLUSTJÓRI: Kolbrún Ingibergsdóttir kolbrun@frettabladid.is
Fjármálakreppur fylgja frjálsum markaðsbúskap líkt og farsóttir
fylgja mönnum. Kreppurnar hafa
orðið viðráðanlegri með tímanum
eftir því sem þekkingunni á eðli
þeirra og afleiðingum og réttum
viðbrögðum við þeim hefur farið
fram, en þær eru samt ekki úr
sögunni. Lítum yfir sviðið.
Röng viðbrögð þá
Kreppan mikla 1929-39 hófst með
hruni í kauphöllinni í New York.
Verð hlutabréfa féll um nær
helming í einni svipan, en það hafði
að vísu nærri tvöfaldazt frá árinu
áður. Eignatjónið af völdum
kreppunnar var mun minna en
eignasöfnunin í uppsveiflunni árin
næst á undan.
Eigi að síður varð eftirleikurinn
hörmulegur, fyrst í Bandaríkjunum,
þar sem framleiðsla minnkaði um
nær þriðjung og atvinnuleysi gróf
um sig, og síðan einnig í Evrópu
með svipuðum afleiðingum.
Þessum hörmungum ollu einkum
röng viðbrögð stjórnvalda við
kreppunni. Seðlabanki Bandaríkj-
anna horfði upp á það aðgerðarlaus,
að peningamagn dróst saman um
fjórðung 1929-33. Þá vissu menn
ekki, að aukning peningamagns –
peningaprentun – gæti örvað
atvinnulífið. Ríkisútgjöld voru látin
standa í stað, enda vissu menn þá
ekki heldur, að aukin útgjöld og
hallarekstur ríkisins vinna gegn
samdrætti framleiðslu og auknu
atvinnuleysi. Við þetta bættist, að
Bandaríkjaþing ákvað að hækka
tolla af innflutningi um helming og
kallaði á verndartollahækkun til
mótvægis af hálfu viðskiptaþjóða
Bandaríkjanna, svo að erlend
viðskipti og fjármagnsflutningar
drógust saman og dýpkuðu
kreppuna. Menn vissu ekki þá, að
erlend viðskipti eru lyftistöng
undir framleiðslu og atvinnu í bráð
og lengd.
Rétt viðbrögð nú
Nú vita menn meira eða þykjast
vita með reynslu fyrri tíðar að
leiðarljósi, og þess vegna er að
minni hyggju engin ástæða til að
óttast, að sagan frá 1929-39
endurtaki sig. Viðbrögð stjórnvalda
vestan hafs og í Evrópu við
fjármálakreppunni nú eru í
aðalatriðum rétt, þótt deila megi
um tímasetningar og æskilega
stærð lyfjaskammtanna. Stjórnvöld
reyna að tryggja, að peningamagn
skreppi ekki saman heldur aukist,
svo að bankar eigi laust fé til að
lána viðskiptavinum sínum. Hér er
að vísu við þann vanda að glíma, að
vextir eru nú víða erlendis svo
lágir, að frekari vaxtalækkun dugir
ekki til að örva lántökur. Þetta er
kallað lausafjárgildra og lýsir sér
þannig, að fólk og fyrirtæki kjósa
að geyma laust fé frekar en að
verja því til framkvæmda, þar eð
þær eru ekki í svipinn taldar skila
neinum umtalsverðum ávinningi.
Þannig háttaði til í Japan á týnda
áratugnum þar 1990-2000. Ein leið
til að losna úr lausafjárgildru er að
ýta undir verðbólgu til að koma
raunvöxtum niður fyrir núllið, en
Seðlabanki Japans var tregur til að
hlíta því ráði í ljósi skaðans af
völdum verðbólgu á fyrri tíð.
Undir þessum kringumstæðum
er nærtækast að grípa til örvandi
aðgerða í fjármálum ríkis og
byggða með því að auka útgjöld,
lækka skatta og umbera hallarekst-
ur almannavaldsins um skeið, svo
sem Japanar hafa gert, og vinda
síðan ofan af hallanum, þegar um
hægist og hættan er liðin hjá.
Áform um slíkar aðgerðir eru nú
uppi í Bandaríkjunum og Evrópu.
Indland, Japan og Kína þurfa að
leggjast á sömu sveif. Telja má víst,
að ný ríkisstjórn Baracks Obama
fari þessa leið, enda þarfnast
Bandaríkin endurnýjunar á
vanræktum innviðum, einkum
vegum og brúm. Nú er rétti tíminn
til að ráðast í slíkar endurbætur til
að sporna gegn samdrætti og
atvinnuleysi. Evrópulöndin hafa
minni þörf fyrir slíkar umbætur,
svo að skattalækkun þar gæti þótt
eiga betur við. Ein helzta hættan
fram undan er, að samræmdar
aðgerðir í ríkisfjármálum láti á sér
standa vegna innbyrðis ósamkomu-
lags um áherzlur og útfærslur. En
reynslan varðar veginn. Rétt
viðbrögð stjórnvalda sáu til þess,
að verðbréfahrunið í New York
1987 varð ekki að kreppu. Rétt
viðbrögð stjórnvalda gerðu sitt til
að stytta tímann, sem það tók
Norðurlönd og síðan Asíulönd að
rétta úr kútnum eftir fjármála-
kreppurnar þar fyrir 10-20 árum.
Ef undirstaðan er sterk, þarf bilun í
yfirbyggingunni ekki að skipta
sköpum.
Ný lög, hert eftirlit
Stjórnvöld þurfa að gera meira en
að örva heimsbúskapinn í bráð til
að kæfa kreppuna. Þau þurfa einnig
að styrkja innviði fjármálakerfisins
til að draga úr líkum þess, að
atburðir síðustu mánaða og missera
endurtaki sig. Þörf er á nýrri
löggjöf gegn vafasömum viðskipta-
háttum í bönkum og öðrum
fjármálastofnunum í anda gildandi
laga gegn skottulækningum og
einnig á hertu fjármálaeftirliti.
Kreppur fyrr og nú
Í DAG | Kreppan í sögulegu
ljósi
ÞORVALDUR GYLFASON
UMRÆÐAN
Darri Gunnarsson skrifar um Evrópu-
mál
Í leiðara Fréttablaðsins, þriðjudaginn 9. desember, skrifar Þorsteinn Pálson um
ESB-umræðuna. Hann vill forðast
slag orðakenningar og vill dýpka umræð-
una í breitt og málefnalegt mat á heildar-
hagsmunum þjóðarinnar.
Í leiðara sínum bendir Þorsteinn á
slagorðakennd andmæli andstæðinga aðildar og að
í þeirra huga snúist málið um það hvort gefa eigi
útlendingum fiskimiðin. Hann telur veruleikann
flóknari og kallar eftir betri rökum sjávar-
útvegsins.
Fólk í sjávarútvegi hefur verið duglegt að benda
á aðstæður í sjávarútvegi ESB og heimfæra þær
upp á aðstæður hér á landi. Þorsteinn gerir lítið úr
þessu. Slagorð fylgjenda ESB-aðildar virðast
einnig fara fram hjá honum. Þorvaldur Gylfason,
segir að skerða verði fullveldið til að vernda það.
Gylfi Magnússon segir að valið standi á milli ESB
og hafta- og einangrunarbúskapar. Þetta eru
slagorðin úr Háskóla Íslands. Í stuttum leiðara er
fullyrt að fjármálastöðugleika verði ekki náð með
íslenskri krónu, einhliða upptaka annars
gjaldmiðils sé tæplega fær og Evrópusam-
bandsaðild og samhliða upptaka evru muni
því styrkja sjávarútveginn. Djúpt mat
höfundar mun að líkindum leiða kosti ESB-
aðildar í ljós.
Mat á hagsmunum aðildar Íslands að
ESB er flókið. Gallinn er sá að útkoman fer
eftir því hver reiknar dæmið. Leiðari
Fréttablaðsins er gott dæmi um það.
Niðurstaða Þorsteins er ljós. Við eigum að
fara í ESB og fá undanþágu frá sjávarút-
vegsstefnu sambandsins.
Nú vilja margir skoða og meta hagsmuni
Íslendinga af Evrópusambandsaðild. Við mat
verður reynt að meta aðild eftir peningalegum
mælikvörðum. Þannig metum við nú hagsmuni! Í
þessu dæmi á að reikna hvort það borgi sig að
skerða fullveldi þjóðarinnar. Þetta reiknisdæmi
óttast ég, þetta á ekki að reikna. Aðild Íslands að
ESB þýðir að áhrif erlendra embættismanna
aukast hér á landi. Áhrif íslensku þjóðarinnar
minnka. Þetta snýst um grundvallaratriði. Full-
veldi Íslands. Það er skýrt, Evrópusambandið er
flókið. Höfum það einfalt. Einfalt fullvalda Ísland.
Höfundur er framkvæmdastjóri InterSeafood.
Djúpt mat á ESB
DARRI
GUNNARSSON
E
f og þegar til þess kemur að Ísland sæki um aðild að Evr-
ópusambandinu getur það reitt sig á að norrænu ESB-ríkin
þrjú, Svíþjóð, Finnland og Danmörk, munu gera það sem í
þeirra valdi stendur til að stuðla að því að komið verði til
móts við samningsmarkmið Íslendinga, þar með talið við
sérlausn í sjávarútvegsmálum sem gæti falizt í að Íslandsmið (þar
sem eru staðbundnir fiskistofnar sem ekki eru sameiginlegir lög-
sögu neins annars lands) verði skilgreind sem sérstakt fiskveiði-
stjórnunarsvæði innan sameiginlegrar sjávarútvegsstefnu Evr-
ópusambandsins. Þetta mat staðfestir Göran Persson, fyrrverandi
forsætisráðherra Svíþjóðar, í samtali við Fréttablaðið í dag.
Persson segir ennfremur að eftir þá forkastanlegu framkomu
sem Bretar hafi gert sig seka um í garð Íslendinga þegar íslenzku
bankarnir sigldu í þrot ættu Íslendingar jafnframt að geta reitt sig
á að Bretar gerðu það sem í þeirra valdi stæði til að koma til móts
við Íslendinga, ákveði þeir að sækjast eftir aðild að ESB. Persson
segist ennfremur telja að óhugsandi væri að Bretar hefðu komið
svona fram ef Ísland hefði verið innan ESB.
Þessi orð Perssons gefa fyrirheit um að undirbúi Íslendingar
aðildarviðræður vel ættu þeir að geta gert sér vonir um að fá sann-
gjarnar móttökur af hálfu ESB. Fyrir því að út úr viðræðunum
komi aðildarsamningur sem meirihluti íslenzkra kjósenda getur
fallizt á er hins vegar engin trygging. Allra sízt ef lagt yrði upp
í þær viðræður með því hugarfari sem til að mynda Ögmund-
ur Jónasson, þingflokksformaður VG, hefur lýst, það er að gera
aðildarsamning sem hann síðan vonist til að þjóðin felli.
Finninn Olli Rehn, sem fer með stækkunarmál Evrópusam-
bandsins í framkvæmdastjórn þess, talaði líka um aðildarhorfur
Íslands á opnum fundi í gær, eins og sagt er frá í frétt í blaðinu í
dag. Í svörum við fyrirspurnum áheyrenda lýsti hann því hve hann
fyndi persónulega til mikillar samúðar og samstöðu með Íslend-
ingum, þar sem hann var sjálfur einn af ráðgjöfum finnsku ríkis-
stjórnarinnar þegar Finnar gengu í gegnum mikla kreppu á tíunda
áratugnum. Mikilvægur þáttur í leið Finna út úr kreppunni var að
hans sögn að ganga í ESB og taka upp evruna.
Bæði Svíar og Finnar sömdu um inngöngu í ESB þegar þeir
voru í miðri efnahagskreppu. Það má raunar segja að það sé
undantekning að ríki hafi samið um inngöngu í ESB án þess að
vera í efnahagslegri eða pólitískri kreppu, nema hvort tveggja
væri. Það má jafnvel halda því fram að samningsstaða Íslands
væri betri undir núverandi kringumstæðum en á uppgangstímum,
þar sem mun minni líkur eru á því undir núverandi kringumstæð-
um að grannríkin, sem Íslendingar eiga óhjákvæmilega í mestum
hagsmunaárekstrum við, gangi á lagið og reyni í aðildarviðræð-
um að ota sínum sérhagsmunatota gagnvart Íslendingum. Ekki er
ástæða til annars en að ætla að norrænu ESB-ríkin muni ganga
fram af fullum heilindum við að gera það sem í þeirra valdi stend-
ur til að tryggja að Ísland fái sem beztan aðildarsamning. Hinar
ESB-þjóðirnar deila líka eflaust þeirri von með norrænu ESB-
þjóðunum þremur að takist að semja um aðild Íslands þá muni það
ýta við Norðmönnum að gera það einnig.
Staða Íslands í hugsanlegum aðildarviðræðum:
Stuðningur Norð-
urlanda dýrmætur
AUÐUNN ARNÓRSSON SKRIFAR
ÚTGÁFUFÉLAG: 365 miðlar ehf.
RITSTJÓRAR: Jón Kaldal jk@frettabladid.is og Þorsteinn Pálsson thorsteinn@frettabladid.is AÐSTOÐARRITSTJÓRI:
Steinunn Stefánsdóttir steinunn@frettabladid.is. Fréttablaðið kemur út í 103.000 eintökum og er dreift ókeypis á heimili
á höfuðborgarsvæðinu og Akureyri. Einnig er hægt að fá blaðið í völdum verslunum á landsbyggðinni. Fréttablaðið áskilur
sér rétt til að birta allt efni blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds. Issn 1670-3871
Óháðu aðilarnir
KPMG sendi frá sér fréttatilkynningu
í fyrradag vegna starfa fyrirtækisins
fyrir skilanefnd Glitnis. Í tilkynning-
unni kom fram að Fjármálaeftirlitið
hefði falið skilanefndum Glitnis
að ráða óháðan aðila til að kanna
ákveðin atriði í tengslum við banka-
hrunið. Glitnir leitaði því til KPMG.
Hæfi KPMG í þessu máli var hins
vegar dregið í efa og tilkynnti fyrir-
tækið því að það ætlaði að fá
sérstakan óháðan
aðila til að rann-
saka þau álitamál
sem uppi voru. Til
þess kom þó ekki
því KPMG sagði sig
frá verkinu í gær.
Ormurinn
Það er dálítil synd því það hefði
óneitanlega verið forvitnilegt
að vita hvaða óháði aðili
hefði verið fenginn til að
rannsaka óháða aðilann
sem átti að rannsaka Glitni.
Og spurning hvort það þurfti
þriðja óháða aðilann til að
rannsaka hæfi hans.
Steini skálar í kóki
Markaðs- og miðlarannsóknir ehf.
birtu í gær niðurstöður sínar úr
könnun á trausti almennings
til helstu stofnana samfélags-
ins. Þar kennir ýmissa grasa.
Fróðlegt er til dæmis að sjá að
fleiri bera meira traust til hins
rótgróna vörumerkis Coca Cola
en til sjávarútvegsins, lífeyrisjóð-
anna, Evrópusambandsins,
fjölmiðla, ríkisstjórnar-
innar, Alþjóðagjaldeyr-
issjóðsins, Alþingis,
Seðlabankans og
Fjármálaeftirlitisins.
Þorsteinn Jónsson, starf-
andi stjórnarformaður
Vífilfells, hlýtur að una vel
við þennan góða árangur.
bergsteinn@frettabladid.is
föstudagur
fylgir Fréttablaðinu á morgun
Rósa Guðmundsdóttir
Ævintýrin gerast í New York
föstudagur