Tíminn - 31.10.1982, Page 7

SUNNUDAGUR 31. OKTÓBER 1982
■ Kynleg frétt birtist í Dagblaðinu &
Vísi fyrir nokkru síðan. Argentínski
Jorge Luis Borges átti að hafa komið til
landsins, sem oftar, en ekki látið neinn
vita fyrirfram heldur skroppið í heim-
sókn til allsherjargoðans og rætt við
hann lengi - á hvaða tungu fylgdi ekki
með. Sagði í fregninni að í New York
hefði verið stolið frá Borges minnisbók
með nöfnum og símanúmerum vina og
kunningja á fslandi - og hann því líklega
upp á náð og miskunn leigubílstjóra
kominn - og einnig að hann ynni nú að
bók um einhver íslensk efni. Allt var
þetta hið furðulegasta mál en hefur ef
til vill skýrst er þessi grein hefur verið
þrykkt á pappír. Þó vita náttúrlega allir
sem þekkja til á annað borð og Borges
hefur nokkrum sinnum komið til íslands
áður - ef „áður“ er rétta orðið - og því
er margt fráleitara. Hann hefur gaman
af íslenskum fræðum eins og öðrum
fræðum og hefur ort ljóð um Snorra
Sturluson, sem Egill Helgason þýddi
svona í jólablað Helgar-Tímans í fyrra:
lagfærði Eiríkur Einarsson þó nokkra
staði í útgáfu Elphinstons á textanum.
Hann var skipaður fullgildur prófessor
við Texas-háskóla sama ár og hann kom.
Eins og allir vita eru ráðstefnur
fræðimanna vinsælar við bandaríska
háskóla. Árið áður hafði dr. Winthrop
haldið fyrirlestur við mikilvægt málþing
norrænufræðinga sem fór fram í Mic-
higan, og nú bað deildarforseti hans,
sem var á leið í frí, hann að velja
þátttakanda frá skólanum til að flytja
fyrirlestur við næstu ráðstefnu, er halda
átti í Wisconsin. í raun komu aðeins
tveir menn til greina - Herbert Locke
og Eiríkur Einarsson.
Winthrop hafði, líkt og Carlyle,
hafnað púrítanskri trú forfeðra sinna, en
ekki siðfræði þeirra. Skyldur hans lágu
í augum uppi, og hann hafnaði því ekki
að veita umsögn sína. Herbert Locke
hafði, allt frá árinu 1954, verið mjög
örlátur í aðstoð sinni við hann, einkum
hvað varðar útgáfu eina á Bjólfskviðu,
með skýringum, sem í nokkrum háskól-
nokkum við deildarforsetann, Lee
Rosenthal. Þann sama dag var tilkynnt
að fulltrúi Texas-háskóla á ráðstefnunni
í Wisconsin skyldi vera Eiríkur Einars-
son.
Skömmu áður en hann hélt af stað
kom Eiríkur Einarsson að máli við Ezra
Winthrop á skrifstofu hins síðarnefnda.
Hann var kominn til að kveðja og þakka
Winthrop fyrir. Einn glugginn opnaðist
út að hliðargötu sem umlukin var trjám,
og mennirnir tveir voru umkringdir
bókum. Eiríkur Einarsson var fljótur að
bera kennsl á fyrstu útgáfu Edda
Islandorum sem búndin var í bókfell.
Winthrop sagðist viss um að hann myndi
standa sig vel og að hann sjálfur ætti
engar þakkir skildar. Samræður þeirra
voru langar, ef ég veit rétt.
„Við skulum vera hreinskilnir,“ sagði
Eiríkur Einarsson. „Allir vita að er
Rosenthal velur mig til að vera fulltrúi
skólans, þá fer hann að umsögn þinni.
Ég er góður norrænufræðingum og mun
gera mitt besta til að valda ykkur ekki
engil-saxnesku. Hið raunverulega tak-
mark mitt var að komast til Wisconsin.
Þú og ég, vinur minn kær, vitum að
þessar ráðstefnur eru kjánalegar og hafa
í för með sér óþörf fjárútlát en þær geta
haft mikið að segja um frama manns.“
Winthrop leit undrandi á hann.
Winthrop var greindur maður en honum
h'ætti til að taka hlutina alvarlega - til
dæmis ráðstefnur og heiminn, sem
kannski er aðeins brandari.
„Þú manst ef til vill eftir því þegar við
hittumst fyrst," sagði Eiríkur Einarsson.
„Ég var nýkominn frá New York. Þetta
var á sunnudegi og mötuneytið í
háskólanum var lokað svo við fengum
okkar hádegisverð á Næturhauknum.
Eins og hver annar Evrópubúi hafði ég
jafnan álitið að bandaríska borgara-
styrjöldin hafði verið krossferð gegn
þrælahaldi; þú hélst því fram að
Suðurríkin hafi verið í fullum rétti að
vilja segja sig úr lögum við Norðurríkin.
Til að leggja áherslu á orð þín gastu þess
að þú værir sjálfur Norðurríkjamaður og
■ Skáldið Borges.
BORGES OG ÍS-
LENDINGURINN
Þú sem fólst sonum þínum að gleyma
vísdóm guða um ís og elda
þú sem skráðir ofstopafrægð
þíns villta norræna ættboga,
uppgötvaðir undrandi á nóttu
sverða að þitt klökka mannhold
skalf. Á þessari nóttu án morguns
skildirðu að þú varst bleyða.
í íslensku myrkri hræra
saltvindar hafið. Húsið þitt
er umsetið. Þú hefur drukkið í botn
vanvirðu sem ekki gleymist. Á
fölt höfuð þitt fellur sverðið
eins og það féll svo oft í bók þinni.
Eina smásögu veit ég um sem Borges
hefur skrifað um íslending og ætla að
þýða hana lauslega hér á eftir, raunar
fríhendis úr engilsaxnesku... Þessi saga
er fráleitt meðal merkari sagna Borges,
en menn geta skemmt sér við að áætla
hvort sérstök fyrirmynd sé að Eiríki
Einarssyni, íslendingi. Svona er sagan:
Eiríkur Einarsson kemur
til sögunnar
Saga mín er um tvo menn eða, öllu
heldur, um atburð sem snerti tvo menn.
Þessi atburður var í sjálfu sér hvorki
einstakur né óvenjulegur, og skiptir
minna máli en persónur mannanna
tveggja. Báðir gerðust þeir sekir um
hégómaskap, en af ólíkum ástæðum og
með ólíkum afleiðingum. Atburðurinn
sem leiddi til þessa sögubrots (því meira
er það varla) gerðist fyrir skömmu
síðan. Að mínu áliti gerðist hann á þeim
eina stað sem til greina kom - í
Bandaríkjunum.
Við Texas-háskóla í Austin fékk ég
eitt sinn tækifæri til að ræða ítarlega við
annan fyrrnefndra manna, Dr. Ezra
Winthrop. Þetta var í árslok 1961.
Winthrop var prófessor í forn-ensku
(hann var ekki hrifinn af nafninu
„engil-saxneska“ sem honum þótti gefa
til kynna samsetningu úr tveimur
hlutum). Ég man að án þess að andmæla
mér beinlínis í eitt einasta skipti leiðrétti
hann margan misskilning minn og
djarfar ályktanir um þetta tungumál.
Mér var sagt að á prófum legði hann
aldrei fram beinar spurningar, heldur
bauð hann nemendum sínum að tjá sig
um þetta eða hitt, og réðu þeir valinu
sjálfir. Winthrop var kominn af gömlum
ættum Púrítana frá Boston og átti erfitt
með að aðlagast venjum og hleypidóm-
um Suðurríkjanna. Hann saknaði snjó-
komunnar, en ég hef komist að þeirri
niðurstöðu að þeir sem búa í Norðri séu
háðir kuldanum, rétt eins og við
Argentínumenn erum háðir hitanum.
Ennþá geymi ég mér í minni óljósa
mynd af fremur hávöxnum manni, hann
var gráhærður og líkami hans fremur
lipur en sterkbyggður. Skýrari en mynd
mín af samstarfsmanni hans, Herbert
Locke, sem gaf mér eintak af bók sinni,
Drögum að sögu Kenningarinnar, þar
sem mátti lesa að Saxar hefðu ekki verið
seinir á sér að losa sig við þessar helstil
vélrænu líkingar („vegur hvalanna“ er
hafið, „orrustufálki" örn), en norrænu
skáldin hefðu hins vegar haldið áfram
að vefa þær saman þar til við hefði legið
að enginn skildi orð. Ég nefni Herbert
Locke vegna þess að hann er óaðskiljan-
legur þessari sögu.
Nú sný ég mér að íslendingnum, Eiríki
Einarssyni, sem ef til vill er aðalpersóna
þessarar sögu. Ég hef aldrei séð hann.
Hann kom til Texas árið 1969, meðan
ég var í Cambridge, en bréf sameiginlegs
vinar, Ramón Martínez López, gera að
verkum að mér finnst ég þekkja hann
afar vel. Ég veit að hann var bráður,
kraftmikill og kuldalegur í framkomu,
og að í landi hávaxinna manna var hann
hávaxinn. Þar eð hann var rauðhærður
var óhjákvæmilegt að stúdentarnir
kölluðu han Eirík rauða. Hann taldi að
ósæmilegt og þvingandi væri af útlend-
ingi að nota nokkurs konar slanguryrði
í máli sínu, og því leyfði hann sér ekki
einu sinni að nota orðið „ókei“. Hann
var alvarlegur fræðimaður í norrænum
tungum, ensku, latínu og-þó hann vildi
ekki viðurkenna það - þýsku og það var
hægðarleikur fyrir hann að koma sér á
framfæri við bandaríska háskóla.
Sá á kvölina sem á völina
Fyrsta verk Eiríks Einarssonar sem
nokkur bógur var í var athugun hans á
ritgerðunum fjórum sem De Quincey
skrifaði um danskan uppruna Cumbríu-
mállýskunnar. Síðar kannaði hann eina
af sveitamállýskunum í Yorkshire. Báð-
um þessum ritverkum var vel tekið, en
Eiríki Einarssyni þótti frami sinn ekki
nægilegur. Árið 1970 gaf háskólinn í
Yale út útgáfu hans á Orrustunni við
Maldon með ítarlegum skýringum, og
þótti töluverður fengur að þeim. Aftur
á móti vöktu ýmsar kenningar hans í
formálanum miklar umræður í hinum
lítt þekktu hópum fræðimanna. Hann
hélt því til dæmis fram að stíll ljóðsins
væri skyldur - fjarskyldur kannski, en
skyldur samt - þeim brotum úr
hetjuljóðinu Finnsburh sem varðveitt
eru, en ætti hins vegar ekkert skylt við
mælsku Bjólfskviðu. Einnig sagði hann
að nákvæm lýsing kvæðisins á smáatrið-
um vísi með undarlegum hætti leiðina
að þeim aðferðum sem við dáumst að,
og með rétti, í íslendingasögunum. Loks
um hafði verið tekin fram yfir útgáfu
Klaebers. Locke vann nú að verki sem
myndi koma norrænufræðingum að
miklu gagni: ensk/engil-saxneskri orða-
bók sem myndi spara lesendum oft
gagnslausa rannsókn á orðsifjabókum.
íslendingurinn var töluvert yngri og
hafði komið sér illa við alla, þar á meðal
Winthrop, sakir hroka. Útgáfa hans á
Maldon hafði gert hann allfrægan. Hann
var meistari í þrætubók og myndi kunna
betur við sig á málþinginu en hinn feimni
og þegjandalegi Locke.
Winthrop var að vega þessi atriði og
meta þegar birtist í málfræðiriti Yale-há-
skóla löng grein um kennslu í engil-sax-
nesku. Undir greinini voru upphafsstaf-
irnir „E.E.“ sem allir vissu hver átti, en
til að taka af allan vafa stóð fyrir neðan
„Texas-háskóli“. Greinin var skrifuð á
kórréttri ensku útlendings, og þó hún
væri ákaflega kurteislega orðuð var hún
í raun býsna ruddaleg. Þar var því haldið
fram að álíka gáfulegt væri að hefja
kennslu í engil-saxnesku með Bjólfs-
kviðu, og það væri að byrja enskunám
með hinni flóknu Ijóðagerð Miltons.
Bjólfskviða væri að vísu gömul en rituð
í gervi-virgilskum mælskustíl. Höfundur
greinarinnar lagði til að byrjað yrði á
öfugum enda, til dæmis kvæðinu
„Gröfin" frá elleftu öld, þar sem
hvunndagsmálið skini í gegn. Þaðan
mætti svo færa sig smátt og smátt aftur
til upprunans. Sagði höfundurinn að nóg
væri að kynna sér nokkra útdrætti úr
hinni leiðinlegu, 3000 lína Bjólfskviðu -
til dæmis kaflann um greftrun Skylds
sem kom frá hafinu og sneri aftur til
hafsins. í greininni var Winthrop hvergi
nefndur á nafn en hann skildi hana engu
að síður sem árás á sig. Það skipti hann
þó þrátt fyrir allt minna máli en hitt, að
kennsluaðferð hans hafði verið véfengd.
„Reykingar eru bannaðar
í tímum hjá mér“
Aðeins voru nokkrir dagar til stefnu.
Winthrop vildi vera sanngjarn og gat
ekki látið grein Eiríks Einarssonar, sem
vakið hafði mikla athygli, hafa áhrif á
umsögn sína. Valið milli Locke og
íslendingsins olli honum miklum erfið-
leikum og ræddi hann málið dag
vonbrigðum. Tunga bernsku minnar er
tunga íslendingasagnanna, og ég ber
engil-saxnesku betur frant en hinir
bresku kollegar mínir. Nemendur mínir
segja „cyning", en ekki „cunning“. Þeir
vita Iíka að reykingar eru bannaðar í
tímum hjá mér og að þeir mega ekki
koma uppábúnir eins og hippar. Hvað
varðar keppinaut minn, væri það afar
ósmekklegt af mér að gagnrýna hann. í
bók sinni um kenningar sýnir hann að
hann hefur ekki aðeins kannað hinar
uþprunalegu heimildir, heldur ogviðeig-
andi rit Meissners og Marquardts. En
sleppum nú þessu bulli. Ég skulda þér
skýringu."
Hin undarlega ástríða
Bandaríkjamanna:
óhlutdrægni
Eiríkur Einarsson þagnaði andartak,
leit út um gluggann og hélt svo áfram.
„Ég yfirgaf ættland mitt árið 1964,“
sagði hann. „Er maður ákveður að
setjast að í fjarlægu landi, hlýtur hann
að setja sér það ófrávíkjanlega mark að
komast áfram í því landi. Fyrstu tvö rit
mín, bæði lítil og fjölluðu eingöngu um
málfræðileg efni, voru til þess eins
skrifuð að sanna getu mína. Það var
greinilega ekki nóg. Ég hafði alltaf haft
áhuga á Orrustunni við Maldon og kann
kvæðið utanbókar, þó ekki sverji ég fyrir
eitt eða tvö mismæli. Mér tókst að fá
Yale til að prenta útgáfu mína á því.
Kvæðið fjallar um sigur norrænna
manna, eins og þú veist, en ég lít svo á
að kenningar um að það hafi haft áhrif á
íslendingasögurnar séu ótækar og frá-
leitar. Ég gaf slíkt einungis í skyn til að
gleðja enskumælandi lesendur.“
íslendingurinn starði á Winthrop.
„Nú er ég að komast að kjarna málsins
- grein minni í málfræðiriti Yale-
skólans. Eins og þú veist réttlætir
greinin, eða reynir að réttlæta, mitt
kennslukerfi, en ýkir viljandi galla þíns
kerfis. Þínum stúdentum á áreiðanlega
eftir að leiðast mjög er þeir hefja
könnun á 3000 flóknum línum sem segja
ruglingslega sögu, en þeir fá mikinn
orðaforða og geta eftir það notið alls
þessa sem skrifað hefur verið á
að einn forfeðra þinna hefði barist í
stríðinu í deildum Henry Halleck. Þú
lofaðir líka hugrekki Suðurríkjaher-
mannanna. Ég er ákaflega fljótur að
meta fólk. Þessi morgunn var nóg fyrir
mig. Ég gerði mér grein fyrir því, kæri
Winthrop, að þú værir haldinn hinni
undarlegu ástríðu Bandaríkjamanna að
vilja vera óhlutdrægur. Umfram allt vilt
þú vera sanngjarn. Einmitt vegna þess
að þú kemur úr Norðurríkjunum
leggurðu þig fram um að skilja og
réttlæta málstað Suðurríkjanna. Undir-
eins og ég frétti að þú ættir að velja hver
færi til Wisconsin, flýtti ég því að
tímaritið birti greinina mína, vegna þess
að besta leiðin til að fá atkvæði þitt var
að gagnrýna kennsluaðferðir þínar.“
Herkænska íslendingsins
bar árangur
Það var löng þögn. Winthrop varð
fyrri til að rjúfa hana. „Ég er gamall
vinur Herberts og ber virðingu fyrir
starfi hans," sagði hann. „Beint eða
óbeint, réðist þú á mig. Ef ég hefði
neitað að greiða þér atkvæði hefði það
verið einhvers konar hefnd. Ég mat
kosti ykkar og þú þekkir niðurstöðuna."
Hann bætti við, og það var eins og hann
hugsaði upphátt: „Ef til vill lét ég undan
þeirri hégómagirnd að sækjast ekki eftir
hefnd. Eins og þú sérð bar herkænska
þín árangur."
„Herkænska er rétta orðið,“ svaraði
Eiríkur Einarsson. „En ég iðrast einskis.
Ég mun ætíð hafa hagsmuni deildarinn-
ar að leiðarljósi. Og ég var ákveðinn í
að komast til Winsconsin."
„Fyrsti víkingurinn sem ég kynntist,"
sagði Winthrop og horfði beint í augu
Eiríks Einarssonar.
„Önnur rómantísk hjátrú. Það er ekki
nóg að vera Skandínavi til að vera
kominn af víkingum. Forfeður mínir
voru gæflyndir prestar mótmælendatrú-
arinnar; á tíundu öld er ekkert líklegra
en þeir hafi verið gæflyndir prestar Þórs.
Það eru engir sjómenn í minni ætt, svo
ég viti til.“
„En margir í minni,“ sagði Winthrop.
„Samt erum við ekki svo ólíkir. Eina
synd eigum við sameiginlega - hégóma-
girnd. Þú kemur hingað til að hælast um
af brellu þinni; ég studdi þig til að hælast
af því að vera heiðarlegur maður."
„Annað eigum við einnig sameigin-
legt,“ sagði Eiríkur Einarsson. „Þjóð-
ernið. Ég er bandarískur ríkisborgari.
Örlaga minna vitja ég hér, ekki í Ultima
Thule. Það mætti ætla að vegabréf
breytti ekki eðli mannsink."
Síðan tókust þeir í hendur og kvödd-
ust.
Ulugi Jökulsson skrifar