Tíminn - 19.12.1982, Page 6

6
SUNNUDAGUR 19. DESEMBER 1982
Sögulegasla meistaravörn í hátíðarsal Hafnarháskóla:
Niður úr ræðustólnum
— hrópaði rektor að meistaraefninu Þorleifi Guðmundssyni Repp, sem kom ekki
upp orði fyrir óstöðvandi og tröllslegum hlátri
■ Einhver frægasta meistaravörn í sögu háskólans
í Kaupmannahöfn er tengd nafni þess mikilhæfa
íslenska lærdómsmanns Þorleifs Guðmundssonar
Repps, og átti sér stað í hátíðarsal skólans hinn 6.
febrúar árið 1826. Vörninni lyktaði með því að
rektor háskólans rak meistaraefnið úr ræðustólnum
með ókvæðisorðum, ekki vegna þess að ritgerðin
væri óframbærileg, fjarri því raunar, heldur vegna
kynlegra atvika sem hér verður greint frá.
En hyggjum fyrst að því hver hann
var þessi maður Þorleifur Guðmundsson
Repp.
Þorleifur var fæddur 6. júlí 1794 í
Reykjadal í Hrunamannahreppi í Ár-
nessýslu og ólst þar fram yfir fermingu.
Hann tók sér nafnið Repp eftir fæðingar-
sveit sinni þcgar hann kom til náms í
Kaupmannahöfn. Foreldrar hans voru
Guðmundur prestur Böðvarsson og
kona hans Rósa Egilsdóttir. Hann fór í
Bessastaðaskóla 1811 og brautskráðist
þaðan stúdent í október tveimur árum
síðar. í vitnisburðarbréfi Jóns lektors
Jónssonar er farið miklum lofsorðum
um hæfileika og hegðun hins námfúsa
ungmennis og sagt að hann hafi til að
bera mikinn anda í veikbyggðum lík-
ama.
Þorleifur sigldi til Hafnar sumarið
eftir stúdentspróf og innritaðist í Hafnar-
háskóla haustið 1814, á ári mikilla
umbrota í stjórnmáium Evrópu.
Snemma komu fjölbreyttar námsgáfur
hans í Ijós og hann reyndist ekki við eina
fjölina felldur um námsefni; virðist fyrst
og fremst hafa rækt þau til að fullnægja
þekkingarþörf sinni, en síður með tilliti
til atvinnuhagsmuna og embættisframa.
Lagði hann upphaflega stund á læknis-
fræði, efnafræði og eðlisfræði og fyrir
ástundan sína í þeim greinum hlaut hann
mikið lof kennara síns H.C. Örsted, eins
kunnasta náttúruvísindamanns Dana.
Af rökvísi og skarpskyggni Þorleifs fór
orð og hann var ráðinn oftlega svara-
maður (respondes) við dispútazíur, m.a.
í Iæknisfræði.
Árið 1817 sneri Þorleifur sér loks heils
hugar að þeim fræðum sem upp frá því
hafa haldið orðstír hans lengst á lofti,
en það eru málvísindi, heimspeki og
fagurfræði. Mikið orð fór af málakunn-
áttu Þorleifs og haft er fyrir satt að hann
hafi numið flestar höfuðtungur Evrópu,
svo sem ensku, frönsku, þýsku, spænsku
og ítölsku. til þeirrar hlítar að hann gæti
talað þær og ritað viðstöðulaust. Mælt er
að þar á ofan hafi hann aflað sér
víðtækrar kunnáttu í tungum Austur-
landa rn.a. arabísku og persnesku. Hann
var ráðinn tungumálakennari margra
nafnfrægra Dana: skáldinu Oehlen-
schláger leiðbeindi hann í latínu áður
en sá fyrrnefndi flutti hátíðarræðu við
háskólann er hann var gerður heiðurs-
prófessor og hann var beðinn að kenna
sjálfri drottningunni enska tungu árið
1822.
Lokið lofsorði á ritgerð
Það ritverk sem Þorleifur taldi best til
fallið að bera vitni um vísindalegan
lærdóm sinn De sermone tentemen
(Tilraun til málskýringa), og fjallaði um
uppruna tungumála, þróun þeirra og
skyldleika, ákvað hann að leggja fram
til meistaravarnar við Hafnarháskóla og
reka þannig smiðshöggið á námsferil
sinn við skólann. Tveir af kennurum
heimspekideildar skólans voru kvaddir
til að dæma um ritgerðina, annar sem
málfræðingur, Birgir prófessor Thorla-
cius, og hinn sem heimspekingur, P.E
Múller, dósent. Báðir luku þeir á hana
lofsorði, og var hún metin gild til varnar
án ágreinings, en síðan prentuð og kom
bókin út í ársbyrjun 1826. Janframt var
ákveðið að vörnin færi fram 6. febrúar
saman ár, og auglýsing um það send með
ritinu.
Þegar hér var komið við sögu átti enn
eftir að tilnefna andæmælendur af hálfu
heimspekideildar, og gekk það ekki með
öllu hljóðlaust. Um annan þeirra er til
þess var kvaddur, Birgi Thorlacius
prófessor, var að sjálfsögðu ekki deilt,
en því meira um hinn stðari. Hét sá Jens
Möller og var guðfræðikennari. Þótt
hann sækja andmælendastarfið ískyggi-
lega fast og hefur víst aldrei verið úr því
skorið til fulls, hvort hann hafi í reynd
verið löglega til þess kjörinn. Hafði
Birgir Thorlacius einkum illan bifur á
honum og taldi hann með engu móti
hæfan til starfans, m.a. fyrir þá sök að
hann væri ekki skynbær á efni ritgerðar-
innar. Væntanlega hefur hann einnig
grunað hvað Jens Möller gekk til, en
skýringarinnar á því er að leita talsvert
aftur í tímann.
Endurskrifaði
doktorsritgerð
Þess var áður getið að Þorleifur hefði
tekið þátt í dispútazíum, ýmist til
andmæla eða varnar, og þótti hann hinn
öruggasti rökræðumaður, fyndinn, ein-
beittur og málsnjall. Og bar nú svo við
að guðfræðingur einn, bróðir Jens
Möllers, hafði samið doktorsritgerð, og
var hún metin gild til varnar. í Avisen
frá 29. mars 1890 hefur danskur blaða-
maður háaldraður, J. Davidsen, lýst því
hvernig doktorsvörnin fór fram, og er
frásögn hans þýdd í fimmta árg.,
Sunnanfara. „Ég minnist nú hneykslis eins,
sem kom fyrir við doktorsdispútazíu í
æsku minni og vakti óvenjumikla og
eftirtekt rnanna", segir J. Davidsen.
„Það var kominn saman múgur og
margmenni í sal þann í háskólanum þar
sem athöfnin skyldi fram fara til þess að
hlusta á. Skömmu eftir að annar hinna
tilskipuðu andmælenda hafði tekið til
máls kemur fram ungur maður, sem ég
man ekki betur en væri íslesnskur
stúdent, og rogast með heljarmikinn
doðrant undir hendinni, og heimtar að
mega tala sem aukaandmælandi. Hon-
um var leyft það. Fletti hann þa upp
doðrantinum og sýndi fram á það að
dispútazía doktorsefnisins væri svo að
segja orð fyrir orð skrifuð upp úr
skruddunni. Eins og nærri má geta rak
alla í rogastans á þvílíkri bíræfnmi.
Doktorsefninu varð svo felmt við að það
var nær liðið yfir hann, og varð að styðja
hann út úr salnum. Prófessorarnir sem
höfðu dæmt ritið gilt nöguðu sig í
handabökin og dauðskömmuðust sín
fyrir hvernig leikið hafði verið á þá og
að þeir skyldu ekki hafa þekkt það
guðfræðirit sem dispútazían var stolin
úr, einkum af þvf að það kvað ekki hafa
verið alveg óþekkt bók meðal lærðra
manna. En samt varð kandídatinn
doktor!" Sá íslenski stúdent sem upp-
náminu olli var enginn annar en
Þorleifur Guðmundsson Repp.
Harma hefnt
Mælt er að það sé hverjum manni ein
hin erfiðasta þolraun að vera gerður
hlægilegur í augum almennings. Samt er
sú von til að yfir það fyrnist. Hitt er hálfu
þungbærra að vera jafnframt gerður
hlægilegur í augum sjálf síns eins og
hlýtur að hafa átt sér stað um þá
Möllersbræður. Það er mótgerð sem
fæstir geta fyrirgefið og enn færri geta
gleymt.
Það er einnig haft fyrir satt að hefnd
eigi sér biðlund, en hún sefur laust og
hefur andvara á sér. Það er til dæmis
góður tími liðinn frá því þeim atburði
sem síðast sagði frá þegar önnur annáls-
verð dispútazía, að þessu sinni kennd
við Þorleif Repp, hefst í salarkynnum
háskólans að morgni hins 6. febrúar
1826.
Við þessa sögulegu athöfn tók Jens
Möller fyrstur til máls sem andmælandi
af hálfu heimspekideildar. Hann réðst
strax með hatursfullu orðbragði að
Þorieifi Repp og taldi ritgerð hans allt
til foráttu. Staðhæfði hann auk annars,
að þar væri að finna ekki færri en sex
hundruð latneskar málvillur, og fjöl-
margt annað bar hann fyrir sig sem allir
máttu vita að var mælt gegn betri vitund.
Þá rausaði hann lengi um heiður
háskólans og íaldi honum stefnt í voða
ef höfundur ritgerðarinnar hreppti tii-
ætlaða nafnbót. Virtist hann ekki hafa
neinn skilning á því að þetta væri
jafnframt hinn þyngsti áfellisdómur yfir
þeim trúnaðartnönnum háskólans sem
höfðu metið ritgerðina gilda. Þannig bar
Jens MöIIer sig að í einu og öllu sem
hann væri óður af ofsóknarhug, svo að
vitnað sé í orð sem BirgtrThorlacius hafði
um hann síðar í bréfi til háskólans.
Mælskusnillingi
bregst vörnin
Auðvitað hefði' Þorleifi Repp átt að
vera innan handar að hrinda hinni
hatursfullu ofsóknarræðu Jens MöIIer,
svo að þar stæði ekki steinn yfir steini.
Það mundi hann líka hafa gert - að öllu
eðlilegu. Samt fórst það fyrir. Hinum
slynga rökræðumanni brást bogalistin -
aldrei þessu vant, því að óvinveitt örlög
gripu í taumana. Og örlög neyta ótrú-
legustu bragða til að koma fram vilja
sínum.
Að þessu sinni voru þeim hæg heima-
tökin. Þau höfðu gert honum að fæðast
með líffræðilegan annmarka, sem til
allrar hamingju sagði þó sjaldan til sín
og var þess vegna á fárra vitorði. Hann
var í því fólginn að væri ráðist á Þorleif
með upplognum sakargiftum og hann
reittur sviplega til reiði, gat sett að
honum óstöðvandi hlátur, sem hann
fékk með engu móti ráðið við. Og hvort
sem Jens Möller hefur vitað um þennan
annmarka eða ekki virðist málfærsla
hans öll hafa miðast við það eitt að egna
fyrir hann, særa hann fram, svo að
vörnin af hálfu Þorleifs færi út um þúfur.
Og þetta heppnaðist. Um leið og
Þorleifur kom í ræðustólinn og renndi
gneistandi augum yfir þéttskipaðan sal-
inn með háskólarektor, prófessora og
aðra fyrirmenn hið næsta sér, setti að
honum slíkan hlátur samfelldan og
langvarandi, að hann mátti vart mæla.
Má geta nærri að mörg fyrirmannieg
andlit hafi þolað önn fyrir langþjálfaðan
tignarsvip andspænis svo vanvirðandi og
þóttafullu framferði. En ekki er ástæða
til að rekja nánar það sem þarna gerðist.
Þess eins má geta að hlutverki Þorleifs
í þessari sögulegu athöfn í háborg
menningar og lærdóms lauk með því að
rektor fataðist stjórn á skapsmunum
sínum. Kallaði hann m.a. til Þorleifs:
Absit risus! Absit scurrilitas! Burt með
hlátur! Burt með skípalæti! og rak hann
úr forsæti.
Synjað um nafnbót
Þeir Birgir Thorlacius og P.E. Múller
reyndu þó enn að rétta hlut Þorleifs og
bentu á hve ranglátt væri að láta hann
gjalda líkamlegs annmarka, sem honum
væri ósjálfráður. Kom málið fyrir heim-
spekideild og var þar samþykkt með átta
atkvæðum gegn sex að mæla með því að
Þorleifur fengi nafnbótina, en talið var
sannarlegt að fimm hinna síðartöldu
hefðu ekki kynnt sér ritgerðina. Lagðist
háskólaráð einnig á stoð með Þorleifi en
ekkert stoðaði. Reri Jens Möller svo
undir við yfirstjórn þeirra mála er tóku
til háskólans að Þorleifi var synjað um
meistaranafnbót og eins og segir í
sambandi við áðurnefnda grein Sunnan-
fara, „þóttu það hrópleg rangindi og að
öllu þrælslega með hann farið.“
Þessi úrslit voru þungt áfall fyrir hinn
grandvara drengskaparmann, Birgi
Thorlacius. Skrifaði hann háskólaráði
einarðlegt bréf og ýtarlegt það sem hann
rakti gang málsins og lýsti skoðun sinni
á málalokum. Vítti hann framkomu
háskólarektors og einnig mun hann hafa
sagt sig úr háskólaráði í mótmælaskyndi.
Loks reit hann Jens Möller guðfræði-
prófessor skorinort bréf þar sem hann
sagði honum hreinskilnislega til synd-
anna. „Máli Repps er þá lokið", skrifaði
hann Möller, „Þér getið nú í fullum mæli
notið sætleika þeirrar hefndar sem þér
sóttust eftir, og þeirrar djöfullegu gleði
að hafa neytt ýtrustu bragða til að gera
saklausan mann óhamingjusaman.“
Af Þorleifi Guðmundssyni Repp er
það að segja að eftir þessi málalok fór
hann frá Danmörku og til Skotlands og
dvaldist þar næstu ellefu árin. Þar
starfaði hann sem bókavörður í Edin-
borg og sinnti fræðistörfum. Hann sneri
síðan aftur til Hafnar og gerðist atkvæða-
mikill í menntalífi og stjórnmálum, en
gæfan var honum ekki alltaf mjög
hliðholl, og hann átti enn eftir að rata í
hin ótrúlegustu vandræði, en af því er
önnur saga sem hér verður ekki rakin
að sinni.
(Heimild: Gamlar slóðir. íslenskir
öriagaþættir. Rvík 1971).