Tíminn - 23.12.1944, Side 6

■v
/
6
hnýtti. Stór beinþorn og æxli komu hvar-
vetna á líkamann og gengu oft út í gegnum
hold og skinn. Innyflin urðu morkin og
meyr, en lungu, lifur og hjarta bólgin og
blá á sumu, en á öðru visin. Og rifin gerð-
ust svo stökk, að þau fengu ekki valdið
líkamsþunganum, þegar kindin lá. Runnu
þá á þau hnútar og bris, sem lágu oft í
beinni röð eftir endilangri síðunni. — Ekki
voru nautgripir öllu betur farnir, enda
þótt reynt væri að hygla þeim í lengstu
lög. Þeir fengu hnefastóra hnúta á gang-
limina, eða fótleggir klofnuðu í sundur.
Bein og liðamót bríxluðust saman, en af
sumum datt halinn. — Fáeinum kúm,
sem ekki voru að fram komnar, var bjarg-
að með því, að þeim var gefinn mjólkur-
lekinn, sem úr þeim togaðist. Annars var
ekki neitt fyrir nema lóga þeim skepnum,
sem þannig voru komnar. Þeir einir gátu
bjargað fénaði sínum, sem áttu nógar
fyrningar til þess að gefa með heyjunum
frá eldsumrinu. Gömlu heyin hafa löngum
reynzt bóndanum giftudrjúg. — En hjá
öllum þorra manna hrundu skepnurnar
niður úr hungri og hor. —
Örlög alls þess, sem unir lífi á landi hér,
eru saman slungin, og afkomuvon þjóðar-
innar hefir jafnan verið reist á bjarg-
ræði bústofnsins. Svo fór og hér, því að
hvorki sultur né sóttir létu staðar numið
við dýrin. Eftir þau komu mennirnir: hús-
gangurinn fyrst, svo bóndinn, konan — og
barnið. '—
í þennan tíma lifðu íslendingar, að
minnsta kosti alþýða manna, mest á þeirri
fæðu, sem fæst í landinu sjálfu: fiski,
sméri, skyri, mjólk og fjallagrösum. Auk
þess var notað eitthvað af kornmat. —
Eftir sumarið 1783 voru mjólkurafurðir
engar að kalla, og ekki annað búsílag en
ketið af þeim skepnum, sem skornar' voru
af heyjum, en það þótti lítt ætilegt fyrir
megurð og p^starkeim. — Allt þetta sum-
ar og fram í maímánuð árið 1784 mátti
heita, að ekki fengist bein úr sjó. Fjallgi-
grös voru fallin og komu ekki Upp fyrr en
sjö árum síðar. Og kaupmenn neituðu um
úttekt, þegar þeir þóttust sjá».fram á felli
og þverrandi greiðslugetu. Allur þorri
manna átti því ekki annað við að vera
en mötuna af fénaðinum, sem féll, svo
heilnæm -sem hún var, og svo eitthvert lít-
ilræði af mjólk. En hvort tveggja þraut,
þegar allt var dautt, og þá lá ekki annað
fyrir en vergangurinn fyrst, en síðan hung-
urdauðinn.
Þess er áður_getið, að þegar á árinu 1783
hafi menn dáið úr harðrétti og ófeiti. En
eins og nærri má geta ágerðist manndauð-
inn eftir því sem lengur leið fram á vetur-
inn 1783—1784! Tók nú brátt að bóla á
hungursóttum, einkanlega illkynjuðum
skyrbjúg, sem hagaði sér raunar l;kt og
á skepnunum. Líkaminn þrútnaði, einkum
höfuð og útlimir, og runnu á hann bein-
æxli og bris. Liðamót stokkbólgnuðu, en
sinar hnýtti, svo að sjúklingarnir gátu ekki
rétt úr sér og þoldu ekki við fýrir krampa
og sinateygjum. Sumir þjáðust af ofsaleg-
um kláða um allan líkamann. Tennur losn-
uðu, og villihold kom á báða góma, svo úr
þeim duttu dauðar og hálffúnar holdflygs-
ur. Háls og kok steyptust út í daunillum
ýldusárum, og sagt var jafnvel, að á sum-
um hefði tungan rotnað burt. — Fleiri
sjúkdómar, svo sem hettusótt, geisuðu þá
í landinu, og þar að auki svo illkynjuð líf-
sýki, að blóð gekk niður af sjúklingunum.
Slíkir meltingarsjúkdómar gera oft vart
við sig í hallærum og virðast stafa af ó-
hollu mataræði.
Þegar komið var fram á útmánuði, var
T f M I N N*
víða algert bjargarleysi, og fólkið tók að
hrynja niður. f eldsveitunum var einna
íastast að kveðið, eins og ætla má. Þar
voru veikindi á hverjum bæ 'og sumstaðar
svo, að enginn hafði ferlivist, en þeir
sjúklingar, sem verst voru farnir, sáluð-
ust af sulti og kröm. Þegar á árinu 1783
voru allir bæir í Fljótshverfi komnir í eyði,
nema hinn austasti, Núpsstaður. Einhverju
sinni um vorið 1784 komu þangað menn
austan yfir Skeiðarársand. Þá var þar eng-
in manneskjá uppi standandi, en sumir
dánir, og höfðu líkin legið lengi, hvert í
sínu fleti, án þess að nokkur væri fær um
að gera þeim til góða. .
Á Síðu, í Landbroti og Meðallandi dóu
menn á hverjum bæ og sumstaðar .margir,
svo að mjög varö erfitt að fá efni í kistur
að líkunum og koma þeim í jörðina. Á allri
Síðu var ekki nema einn hestur fær um
að bera lík til grafar úr því komið var
fram yfir miðjan vetur. Það var reiðhest-
ur, sem séra Jón Steingfímssori átti. —
Kuldar voru miklir, eins og áður segir, og
jörð freðin djúpt niður, en menn gerðust
svo burðalitlir af hungri og vesöld, að þeir
höfðu naumast mátt til þess að höggva
klakann. Var því það ráð upp tekið, að
safna fýrir sex til átta líkum og taka að
þeim eina gröf, og hjálpuðust að því allir,
sem dregizt gátu til kirkjunnar. Svo var
kistunum bunkað í gröfina, unz hún var
full, en síðan þakið yfir með torfi. Sum-
staðar var ekki unnt að fá smíðað utan
um líkin, og voru þau þá sett niður í tötr-
um sinum, jafnvel í óvígða mold.
Þegar hungursneyðin og dauðinn
þrengdu að, tóku menn að flýja, hver sem
betur gat, til þess að reyna að bjarga líf-
inu í sér og sínum. Allir leituðu vestur á
bóginn, því að þar þótti helzt einhver bjarg-
arvon. Sumir settust að í Rangárvallasýslu,
en aðrir lentu út í Vestmannaeyjar eða
vestur um Innnes og Hafnarfjörð. Heima
fyrir varð þetta fólk að láta eftir laust
og' fast, nema það, sem hver gat borið, því
að ekki voru hestarnir. Eigur sínar, er
þannig voru'eftir skildar, sáu menn sjald-
an aftur. Þar sem þessi flutti burt, kom
annar til, og voru margir miður vandaðir,
eins og gengur, einkanlega í harðindum.
Var því timbur rifið úr húsum til eldiviðar,
en hitt haft á burt, sem færilegt var. Alls
fluttist um helmingur búandi manna burt
úr eldsveitunum með öllu sínu hyski, nema
því, sem eftir varð í kirkjugörðunum. All-
mjög vildi hlutskipti þeirra verða misjafnt,
eins og gengur, og auðvitað fór það mest
eftir drengskap og getu þeirra, sem þeir
leituðu til. Sumir fengu staðfestu og komust
atlvel af, en flestir urðu að flakka um biðja
beininga, og margir þeirra dóu loks úr
hungri og' hor.
Á Norðurlandi var afkomán ekki öllu
betri en í eldsveitunum. Sjúkdómar voru
þar að vísu ekki eins ægilegir, en hungrið
því meira og almennara, enda varð þar
langmestur fellir, bæði á mönnum og
skepnum. Jarðbönn og fannfergi héldust
fram yfir sumarmál, svo að víða var erfitt
gð koma líkum til kirkju, og tóku sumir
það ráð að draga þau á húðum, eins og
gert var til forna. Fériaðurihn hrundi nið-
ur. — Og þegar heyin voru þrotin, áttu
menn ekki annars úrkosta en hleypa _út
á gaddinn og biðja skaparann um bata.
— Og þá dróeust vesalings dýrin heim að
húsunum, líkt og til þess að biðja menn-
ina bjargar og vægðar. Þau reyndu að rífa
í sig freðið torfið í veggjunum í örvænt-
ingu hungursins — svo lognuðust þau út
af allt í kring um bæina. — Mestur var
fellirinn í Norður-Þingeyjarsýslu og Húna-
vatnssýslu vestanverðri. Góðir bændir urðu
sauðlausir og hesjafáir, en sumir misstu
hverja skepnu. En þegar svo var komið og
búið bjargarlaust, lá ekki annað fyrir en
vergangurinn, og leituðu menn helzt til
verstöðva og verzlunarstaða. Má nefna
það sem dæmi, að í Þistilfirði héldust eftir
við bú einir 20 bændur, sem voru þar fyrir
harðindin. En víðar voru bágar ástæður.
Þannig er þess getið, að í .Tungu í
Fnjóskadal hafi búið hjón, sem áttu 13
börn. Af þeim urðu 11 hungurmorða, en 4
voru flutt í einu til greftrunar. — Þessa
dapurlegu vordaga mun margt áhyggjufullt
auga norður þar hafa horft eftir sumri og
sunnanþey. En dag eftir dag og viku 'eftir
viku var allt með sama svellgræna harð-
ýðgissvipnum, fannþiljan huldi jörðina
jafnt og þétt, líkt og náhvítt lín, en haf-
ísinn þrumdi fyrir landi og bannaðar allar
bjargir til sjávarins.
Ágangur gerðist nú svo mikill af ölmusu-'
mönnum, að ýmsir bændur tóku það fyrir
að neita öllum um málsverð og húsaskjól,
hvernig sem á stóð, og gekk sumum nauð-
syn til, en öðrum mannúðarleysi. Fyrir
því létu margir lífið úti á víðavangi, undir
bæjarveggjum eða með vegum fram, og
fundust þar helfrosnir, líkt og líkneskjur,
karlar, konur og lítil börn. Við Eyjafjörð
og ef til vill víðar, áttu hreppstjórar hlut
að því, að bændur úthýstu ekki aumingjum,
þó að þeir gætu ekki gefið þeim neitt til
næringar, heldur leyfðu þeim, að minnsta
kosti, að deyja i húsum sínum.
Sumarið 1783, þegar skip gengu af ís-
landi, bárust fregnir um ástandið hér út
til Kaupmannahafnar. Konungur brá við
skjótt og sendi þegar um haustið skip upp
til Hafnarfjarðar með timbur og matvöru
handa fólki, sem flúið hafði undan eldin-
urfi og var húsvillt og allslaust. Hinn 10.
desember veitti konungur samþykki til
þess, að leitað væri samskota í Kaup-
mannahöfn til styrktar þeim, er beðið
höfðu tjón af eldinum. Sá hét Carl Pon-
toppidan, jústitráð, sem gekkst fyrir þessu,.
og reyndist hann íslendingum slíkur bjarg-
vættur, að nafni hans skyldi lengi á loft
haldið hér. Söfnuðust nú um veturinn 9704
rd., sem var mikið fé í þennan tíð. Er því
auðsætt, að margur vildi hjálpa, þeirra, er
til var leitað. En þetta fé kom ekki til
landsins fyrr en með -fyrstu skipum næsta
vor, "1784, og þá voru þeir, sem bágast höfðu
átt, komnir í gröfina. Þannig tókst oftast
til með þá hina miklu hjálp, sem konpng-
ur og margt ágætra manna annarra, bæði
í Danmörku'og Noregi, létu af hendi rakna
við íslendinga. Hún kom of seint. Og nú
serQ endranær var' þjóðin að gjalda þess.
að hún vari afskekkt og hafði ekki innlenda
stjórn. Yfirvöldunum í landinu virðist ekki
hafa komið til hugar að beita sér fyrir
samskotum eða annarri hjálp í landinu
sjálfu. Þau virðast yfirleitt hafa verið
fremur framtakslítil og gefin fyrir skrif-
finnsku, en heldur amasöm við alþýðu
manna. Alls þessa gætti mjög í úthlutun
gjafafjárins, enda fór svo, að mestur hluti
þess var lagður á vöxtu.
En þó að enga hjálp væri að fá og öll
sund sýndust lokuð, vildi fólkið ekki gefa
upp lífið viðnámslaust, heldur barðist
það við hungrið og dauðann með sínum
fátæklegu föngum, meðan kostur var.
Menn átu allt, sem tönn festi á. — Ólseigt
horket þótti herramannsmatur, en margir
suðu ólarreipi og átu, eða skinn, og létu sér
nægja eitt skæði í mál, bleytt í sýru, oft
með einhverju örlitlu feitmeti. Var talið,
að eitt húðarskinn væri eigi öllu ódrýgra
en 6 fjórðungar af fiski. Sumir tóku töðu,
v