Réttur - 01.10.1981, Blaðsíða 31

Ingjaldur í Hergilsey, landseti Barkar
digra, svarar landsdrottninum, er hann
krefst framsals Gísla og hótar honum bana
ella: ,,Ég hefi vond klœði og hryggir mig
ekki þó ég siíti þeim eigi gerr; og fyrr mun ég
látu lífið enn ég geri ekki Gísla það gott, sem
ég má og firra hann vandræðum2. ”
Auður Vésteinsdóttir segir, er htin rekur
mútusjóðinn á nasir Eyjólfi gráa: ,,Haf þú
þetta fyrir auðhyggi þína og hvert ógagn
með. Engin von var þér þess að ég myndi
selja bónda minn í hendur illmenni þínu.
Haf þú þetta og bæði skömm og klæki.
Skaltu það muna, vesæll maður, meðan þú
lifir, að kona hefur barið þig; enn þú munt
ekki að heldur fá það, sem þú vildir.” —
Stökk blóðið um Eyjólf allan.
Þannig standa andstæðurnar í íslenskri
sögu í lok 10. aldar: tryggðin, manndómur-
inn, frelsisástin í persónu Auðar, Ingjalds og
Gísla andspænis „höfðingjunum”, Eyjólfi
grá og Berki digra, er trúa og treysta á
gullsins mátt og valdið, er þeir héldu mann-
gildinu voldugra.
Gísli Súrsson fellur eftir hreystilega vörn,
en málstaður hans sigrar á næstu öld.
II.
Frjálst bændasamfélag í eina öld
Það virðist hafa farið fram hjá mörgum
sagnfræðingum, hver gerbreyting verður á
íslensku þjóðfélagi á fyrstu áratugum 11.
aldar, er höfðingjavaldinu mistekst að sigra
og festa sig í sessi, en frjálst samfélag sjálfs-
eignabænda setur mark sitt á íslenska þjóð,
svo eigi urðu upprættir eðliskostir hins
frjálsa manns, þótt yfirstéttardrottnun síðar
tæki við um aldir.
En það fór ekki fram hjá Ara fróða, hvað
gerst hafði — og reit hann þó íslendingabók
eftir fyrirsögn kirkju-höfðingja. En þar
segir:
„Skafti (Þóroddsson) hafði lögsögu 27
sumur. Hann setti fimtardómslög og það að
engi vegandi skyldi lýsa víg á hendur öðrum
manni en sér, en áður voru hér slík lög um
það sem í Noregi. Á hans dögum urðu marg-
ir höfðingjar og ríkismenn (þ.e. valdsmenn)
sekir eða landflótta um víg eða barsmíðar af
ríkis (þ.e. valds) sökum hans og landstjórn.”
(Innskot og leturbreyting mín)
Það er engu líkara en Ari væri hér að lýsa
bændaleiðtoga, er sigrað hefði í átökum við
höfðingjavald, er lotið hefði alveg í lægra
haldi. Og eftir 1030 var forðum talið að tekið
hefði við „friðaröld”, uns höfðingjavald
aftur tók að reisa sig og sölsa undir sig jarð-
eignir í krafti tíundarinnar.3
Þetta tímabil bændavaldsins á máske að
nokkru hliðstæður á afskekktum stöðum í
Evrópu aðalsveldisins, svo sem Ditmarschen,
Sviss, Kákasus eða Kataloníu, en „friðaröld-
in” verður alveg sérstæð í sögunni vegna
bókmenntaarfsins, er hér skapast. Frásagn-
irnar af allri umbyltingaöldinni á undan
(930—1030) og hinum sérkennilegu persón-
um hennar ganga mann fram af manni, kyn-
slóð eftir kynslóð, — og eru síðan mótaðar
og ritaðar niður af munkum, sem virða hinar
heiðnu dyggðir og eru flestir jafn lausir við
ofstæki kristninnar eins og Þorgeir goði
sjálfur, er kom kristni hér á, máske fyrst og
fremst af „diplomatískum” ástæðum til að
firra landið ágengni Noregskonungs.
Það er um leið táknrænt, máske sem
endanlegur ósigur höfðingjavaldsins um
aldarbil, er Ólafur hinn digri Noregskonung-
ur biður íslendinga um Grímsey — og höfð-
ingjarnir (Guðmundur ríki) vilja strax veita
konungi aðstöðu þá, — að þá er það blátt
áfram bóndi einn, Einar Þverœingur, sem
heldur hina sígildu ræðu gegn herstöð
207