Morgunblaðið - 27.01.2006, Page 26

26 FÖSTUDAGUR 27. JANÚAR 2006 MORGUNBLAÐIÐ
MENNING
Stórar svarthvítar ljósmyndirJohn Coplans sýna líkamagamals manns, nærmyndir af
hárugri og slitinni húðinni, fellingar
af holdi og útlimi sem fettast og
fléttast saman. Þetta eru myndir af
hrörnun og elli, óvægnar og afhjúp-
andi. Coplans ljósmyndaði aðeins
sjálfan sig og kallaði verkin sjálfs-
myndir en engu að síður er andlitið
aldrei með á verkunum. Þessar
heiðarlegu myndir listamannsins af
ásýnd eigin líkama afhjúpa á áhrifa-
ríkan hátt sannleikann um líkams-
hylkið sem felur frjóan anda lista-
mannsins; í efnistökunum tekst
hann á við staðalmyndir líkams-
dýrkunar og drauminn um eilífa
æsku. Formræna þáttinn sækir
hann að mörgu leyti til módernism-
ans, í verkunum má sjá álíka hug-
myndir og Lee Friedlander birti í
nektarmyndum sínum af konum,
þar sem unnið er gegn stað-
almyndum um kvenlíkamann. Þá
má sjá áhrif frá teygðum líkams-
myndum Bill Brandts, og svo er
þarna andblær módelstúdía klass-
ískra listamanna á borð við Edward
Weston.
  
Það er fengur af því að fá sýningumeð verkum John Coplans í
Hafnarhúsið, en hún verður opnuð
þar í kvöld.
Þegar Coplans kom fyrst fram
með þessi verk skömmu upp úr
1980, þegar hann var rúmlega sex-
tugur, vöktu þau mikla athygli og
voru innan árs komin upp á veggi
listasafna. Hann hélt þessum mynd-
rænu rannsóknum sínum áfram í 20
ár, eða allt þar til hann lést árið
2003, 83 ára gamall. Myndir hans
hafa verið sýndar víða og eru vin-
sælar meðal safnara.
En John Coplands sneri sér seint
að ljósmyndun og átti þá að baki lit-
ríkt lífshlaup. Coplans var breskur
gyðingur, alinn upp í Suður-Afríku,
og í seinni heimsstyrjöldinni leiddi
hann hersveitir afrískra hermanna í
bardögum við heri Mussolinis. Eftir
stríðið lagði hann stund á listnám í
London, fór að mála og flutti til
Bandaríkjanna árið 1960. Hann var
annar stofnanda hins kunna list-
tímarits Artforum árið 1962, gerðist
upp úr því sýningastjóri og meðan
hann stýrði The Pasadena Art
Museum setti hann upp mikilvæg-
ustu sýningar þess tíma á verkum
Richard Serra, Roy Lichtenstein og
Andy Warhol. Hann ritstýrði merk-
um bókum um listamenn, þar á með-
al um Cézanne og Weegee, og þá
enduruppgötvaði hann einn af
helstu frumherjum bandarískrar
landslagsljósmyndunar, Carleton
Watkins, leitaði uppi og safnaði
verkum eftir hann.
Snemma á áttunda áratugnum
flutti Coplans til New York og tók
að sér ritstjórn Artforum, en ritinu
stýrði hann í sex ár og var jafnframt
útlitshönnuður þess.
Árið 1980 seldi Coplans ljós-
myndir Carleton Watkins, sem hann
hafði safnað með mikilli fyrirhöfn,
og notaði ágóðann til að fleyta sér
inn í ljósmyndunina með þessum eft-
irtektarverða árangri.
  
Ólafur Gíslason listfræðingursegir Coplans í þessum verkum
sýna líkamann í pörtum, sem
„brotakennt landslag“. Og gagnrýn-
andinn Max Kozloff – en hann var
vinur og samstarfsmaður Coplans
og kynnti okkur einn vetrardag í
New York fyrir 12 árum – sagði
Coplans hafa lifað á hengifluginu að
hann viti ekki um nokkurn lista-
mann sem hafi „enduruppgötvað sig
á viðlíka hátt á sjötugsaldri, með
ljósmyndum sem sýna hans eigin
slitna líkama.“
Í verkunum sem hann vann síð-
ustu árin fyrir andlátið paraði Copl-
ans saman tvær og tvær myndir.
Sum þessara verka getur að líta í
Hafnarhúsinu. Hann bjó við Bowery
í New York, skammt frá þeim stað
þar sem Tvíburaturnarnir stóðu. Í
viðtali sagði Coplans frá því að í
margar vikur, þegar vindurinn stóð
frá rústunum eftir hryðjuverkin 11.
september, hafi hann fundið þessar
lyktir í vinnustofunni og svefn-
herberginu. „Fnykurinn þrýsti sér
sífellt inn; lyktin minnti mig á
brennandi líkama í líkbrennslu
hindúa. Gríðarlegur fjöldi líkama
var að sviðna innst í kjarna brenn-
andi haugsins. Án þess að tengja
hryllinginn meðvitað við það sem ég
var að gera var ég farinn að taka
myndir af handleggjum mínum og
fótum og tengja síðan tvær stakar
myndir saman til að gera eina. Eftir
að hafa gert fjögur slík verk áttaði
ég mig á tengslunum þegar frá því
var greint í fréttum að verkamenn
væru að grafa upp rústirnar og
fyndu í sífellu líkamsleifar fórn-
alambanna.“
Sumum hefur þótt sem verk Copl-
ans minni á einhverjar furðuskepn-
ur, aðrir tala um ljóðræna eig-
inleika. En bersögli listamannsins er
sláandi og í raun makalaust hvernig
honum auðnaðist að vinna svo
heillandi myndaraðir úr myndefni
sem að marga mati var forboðið;
sínum eigin hrörnandi líkama.
Landslag eigin líkama
’Þessar heiðarlegumyndir listamannsins af
ásýnd eigin líkama af-
hjúpa á áhrifaríkan hátt
sannleikann um líkams-
hylkið sem felur frjóan
anda listamannsins.‘
efi@mbl.is
AF LISTUM
Einar Falur Ingólfsson
KONA nokkur sem var í bænum á Menning-
arnótt sagði mér frá því að hún hefði lagt
lykkju á leið sína, frá Laugavegi niður á
Hverfisgötu, þegar hún heyrði undurfagra
söngrödd berast þaðan. Á tröppum Þjóðleik-
hússins stóð þá stúlka, og fyllti loftið söng.
Það var Elísa Vilbergsdóttir.
Nafn Elísu er ekki þekkt í íslensku sönglífi,
en ef fram heldur sem horfir, á hún þó von-
andi eftir að verða það. Í vor syngur hún aðal-
hlutverkið í uppfærslu Listahátíðar, Íslensku
óperunnar og Þjóðleikhússins á óperunni
Freischütz, eða Töfraskyttunni, eftir Carl
Maria von Weber, en það verður í fyrsta sinn
sem óperan er sýnd á Íslandi.
Undanfarin tvö ár hefur Elísa stundað
söngnám í Westminster Choir College í
Princeton í Bandaríkjunum; lauk námi í vor,
en þar áður var hún við nám í Þýskalandi í
fjögur ár. Hún er búsett í Bandaríkjunum.
Nú í janúar tók Elísa þátt í stórri söngv-
arakeppni í New York, Liederkranz-
keppninni. Þar er keppt í þremur flokkum,
óperudeild, ljóðadeild og Wagnerdeild, og er
skemmst frá því að segja, að Elísa náði þeim
frábæra árangri að hreppa annað sætið í
Wagnerdeildinni. Önnur íslensk stúlka,
Dísella Lárusdóttir, vinkona og samnemandi
Elísu í Princeton, keppti í óperudeild, og
komst í úrslit.
Missti næstum af úrslitunum
Elísa Vilbergsdóttir sagði í samtali við
Morgunblaðið að Liederkranz keppnin væri
haldin á vegum þýsku Liederkranz-stofnunar-
innar í New York, og væri bæði stór og virt
og vel að henni staðið. Þeir sem taka þátt í
henni geta einungis spreytt sig í einni af
þremur deildum keppninnar. „Ég ákvað í
samráði við kennarann minn að prófa mig í
Wagnerdeildinni. Þegar ég var komin í und-
anúrslit, sá ég að þeir sem höfðu náð þangað,
voru flestir talsvert eldri en ég, en aldurs-
takmörkin þar voru tíu árum hærri en í hin-
um deildunum, eða 45 ár. Þetta voru reyndir
söngvarar en ég var að læra aríurnar mínar
tvær einni og hálfri viku fyrir keppnina. Ég
þurfti að hafa fimm aríur tilbúnar og fjórar af
þeim áttu að vera eftir Wagner. Ég hafði bara
tvær Wagneraríur í farteskinu og þess vegna
lærði ég aðrar tvær á svo skömmum tíma.
Það voru um fjörutíu söngvarar í Wagner-
deildinni og þar af komust fimm í úrslit, en
miklu fleiri kepptu í hinum deildunum, sér-
staklega óperudeildinni, þar sem 25 komust í
úrslist.“
Elísa segir að sér hafi gengið ágætlega í
undanúrslitunum. Þá var sagt að hringt yrði
samdægurs í þá sem kæmust í úrslit, sem
áttu að fara fram strax næsta dag. „En það
var ekkert hringt í mig – og ég svosem ekkert
að búast við því, eftir að hafa heyrt í öðrum
söngvurum. Morguninn eftir fór ég í mína
vinnu, að kenna þýsku útí bæ. Þá hringdi vin-
ur minn í mig og spurði hvers vegna ég væri
ekki mætt, það væri verið að leita að mér. Þá
hafði misfarist að hringja í mig, en ég hafði
komist í fimm manna úrslitin. Ég dreif mig af
stað, og komst að til að syngja í úrslitunum.
Um kvöldið var hringt og mér tilkynnt að ég
hefði komist í annað sæti, á eftir tenórsöngv-
ara, sem ég hafði reyndar hvorki séð né
heyrt.“
Vinningshafar úr öllum þremur deildum
keppninnar fá það í verðlaun að syngja á tón-
leikum í Carnegie Hall, og verða þeir tón-
leikar 25. mars í Weill tónleikasalnum. „Það
verður örugglega æðislega gaman. Við fáum
peningaverðlaun líka, sem ég reikna með að
verði afhent þar. Okkur býðst líka að syngja
næsta vetur á tónleikum á vegum Lieder-
kranz-stofnunarinnar.“
Röddin hefur germanskan blæ
Elísa er 29 ára, og það þykir nokkuð ungt
til að syngja tónlist Wagners, sem krefst
gjarnan stórra, þroskaðra söngradda. Það
tekur tíma fyrir söngraddir að þroskast inn í
þann stíl, og sumar gera það aldrei. Í söng-
heiminum er því talað um Wagner sem sér-
stakt fag, og ekki að undra að keppt skuli sér-
staklega í flokki sem krefst slíkra radda. En
hvernig komst Wagner inn í líf Elísu?
„Ég hef verið að heyra það æ meir síðustu
árin að röddin mín hafi þennan „germanska“
blæ, og henti því vel í þýska fagið, – eins og í
hlutverk Agötu í
Freischütz, sem ég
syng á Listahátíð í
vor.“
Elísa er hávaxin
og segir það stað-
reynd að fyrir
margar óperur
þýsku meist-
aranna, Wagners,
Strauss og fleiri,
geri það síður til
að vera stór, þar
sem hlutverkin
bjóði upp á það.
Oft séu þær per-
sónur sem sópr-
anarnir syngja,
sterkir og sjálf-
stæðir ein-
staklingar, og oft einar á sviðinu. „Röddin er
líka stór. Það tekur lengri tíma fyrir þannig
raddir að þroskast og finna sinn fókus. Þetta
er þungt fag. En um leið og ég prófaði mína
fyrstu Wagneraríu, fannst mér ég vera komin
heim. Það var aría Elsu úr Lohengrin, Ein-
sam in trüben Tagen. Ég söng hana svo aftur
í úrslitunum.“
Í undanúrslitunum söng Elísa meðal ann-
ars aríu Elísabetar í Tannhäuser, Dich, teure
Halle. Það er greinilegt að fleira en norræn
hæð og raddstærð Elísu sem fer vel við
Wagner. Það er varla hægt að neita því, að
nafn hennar, Elísa, er eins og sniðið á Wagn-
ersöngkonu. „Já, ég heiti meir að segja Elísa
Sigríður, kannski að þetta séu einvers konar
forlög,“ segir Elísa og hlær.
Og svo er það ímyndin. Ætli lífseigasta
ímyndin um óperusöngkonu sé ekki einmitt
sú um Wagnersöngkonuna stóru með vængj-
aðan eða hyrndan hjálm og spjót sér við
hönd; – ímynd sem tengist kannski helst nor-
rænu Wagnerstjörnunum Kirsten Flagstad
og Birgit Nilsson og hinni þýsku Fridu Leid-
er. Elísa segir að þessi ímynd lifi góðu lífi.
„Þessi tenging Wagneróperunnar við norræn-
ar sögur og sterkt fólk er lífseig. En þótt
hæðin geti komið sér vel fyrir mig að þessu
leyti, getur hún líka orðið minn akkilesarhæll.
Það getur líka verið erfitt að finna hávaxna
tenóra.“ Elísa rifjar upp þegar frábær söng-
kona, Deborah Voigt, ein mesta Wagner-
söngkona okkar daga var rekin frá Kon-
unglegu bresku óperunni í Covent Garden í
hitteðfyrra vegna frjálslegs vaxtarlags sem
ekki þótti henta. „Þá sá maður að það er ekki
nóg lengur að hafa súpergóða rödd, svona er
þetta orðið í öllu. En söngvarar eru líka farnir
að sérhæfa sig meira, og ætla sér ekki í hvaða
hlutverk sem er. Það kostar mikla orku að
standa á sviði og syngja, og það skiptir máli
að fólk geti það.“
Langar til Bayreuth
Elísa hlakkar til að takast á við Töfraskytt-
una á Listahátíð í vor. „Þetta er mjög að-
gengileg ópera og mikið ævintýri. Það þekkja
flestir Töfraflautuna og mér finnst þessi
ópera koma einna næst henni í aðgengileika
til dæmis fyrir þá sem eru ekki mikið fyrir
óperur. Ég hlakka rosalega til. Margir af
þeim sem standa að sýningunni eru ungt fólk
sem er að byrja að feta sig í bransanum; –
fólk með alls konar skemmtilegar hug-
myndir.“
Elísu dreymir um að komast í pílagríms-
ferð til Bayreuth í Þýskalandi í sumar, á ár-
legu Wagnerhátíðina sem þar er haldin, og ef
til vill getur orðið af því. Í Bayreuth eru jafn-
an afar áhugaverðar uppfærslur á óperum
Wagners, og iðulega eiga nýir straumar í
uppfærslum þeirra rætur þar.
Að öðru leyti er framtíð Elísu óráðin. Nú í
febrúar fer hún til Þýskalands til að syngja
fyrir umboðsskrifstofur. Evrópa og Bandarík-
in eru bæði undir í leitinni að starfi. Í Þýska-
landi eru óperuhúsin mörg og breiðari grund-
völlur fyrir nýja söngvara. Í Bandaríkjunum
er erfiðara að komast að, – en gott þegar það
tekst. „Hér er ég á mjög góðum stað, þar sem
margt er um að vera. Það er gott að vera ná-
lægt bæði Curtis Institute í Fíladelfíu og New
York, þar sem Juilliard skólinn er, Manhattan
skólinn og fleira. Hér er rjóminn af góðu
söngfólki og margt að gerast á þessum slóð-
um. Maður veit alla vega, að ef það gengur
vel hér, – þá ætti maður að hafa eitthvað í
þetta,“ segir Elísa Vilbergsdóttir. „Maður
verður bara að vera opinn fyrir tækifærunum
og velja vel þegar þau gefast.“
Tónlist | Íslensk söngkona, Elísa Vilbergsdóttir, í öðru sæti í stórri Wagnerkeppni í New York
Fannst ég komin heim í Wagner
Eftir Bergþóru Jónsdóttur
begga@mbl.is
Elísa Vilbergsdóttir
reynir fyrir sér í
óperum Wagners.