Morgunblaðið - 09.04.2006, Síða 12

– Hversu langt niður?
„Við höfum fengið hingað 13 ára
börn, en ekki er óalgengt að þetta séu
15, 16, 17 ára unglingar.“
Aukið aðgengi að fíkniefnum
Að sögn Karls Steinars Valssonar,
aðstoðaryfirlögregluþjóns hjá lögregl-
unni í Reykjavík, á sama þróun sér
stað hér á landi og í nágrannalönd-
unum. „Auðvitað hefur maður vænt-
ingar til þess að við séum að ná til
fleiri í fíkniefnaheiminum, en ég óttast
að á sama tíma sé aðgengi að aukast
verulega. Þá á ég sérstaklega við örv-
andi efni. Það virðist vera fyrst og
fremst amfetamín og kókaín sem er í
umferð, en e-töflur koma og fara.
Raunar er það umhugsunarvert að er-
lendis er það uppaliðið sem neytir
kókaíns, því það þykir dýrt, en hér eru
það tvítugir krakkar. Við erum svo
rík! Enda er áfengi svo dýrt að það
liggur við að fíkniefni séu ódýrari.“
Og lögreglumaður lýsir áhyggjum
sínum. Íslendingar þurfi að spyrja sig
í hvernig þjóðfélagi þeir vilji búa, því
að ástandið fari versnandi. „Ef heróín
kemur til landsins gjörbreytist fíkni-
efnaheimurinn. Það sýnir reynslan
okkur erlendis frá. Víman er svo mik-
il að menn gera hvað sem er til að fá
efnið og þá snareykst harkan. En
skilningurinn er enginn. Hvar er um-
ræðan? Það er ekki nógu mikið að
gerast í þessum málum!“
Aðgerðir gegn
handrukkurum
Í einu af skúmaskotum undirheima
fíknarinnar þrífast svonefndir hand-
rukkarar, gjarnan þekktir brota-
menn sem innheimta fíkniefnaskuld-
ir. Talsverð umræða hefur spunnist
um ofbeldisbrot þeirra og ótta fórn-
arlamba við að leggja fram kæru.
Til þess að slá á þennan ótta ýtti
ríkislögreglustjóri úr vör sameigin-
legu átaki sérsveitarinnar og nokk-
urra lögregluliða gegn handrukkur-
um í maí 2005. Tilgangurinn var
meðal annars sá að vekja öryggis-
kennd hjá almenningi og auka líkur á
að fólk hefði samband við lögreglu ef
hótanir hefðu verið hafðar í frammi
eða ofbeldi átt sér stað.
„Þessar aðgerðir tókust mjög vel,“
segir Karl Steinar. „Við höfðum af-
skipti af um 100 einstaklingum sem
margir voru handteknir, það komu
upp 28 fíkniefnamál og sjö haldlagn-
ingar vegna brota á vopnalögum. Það
hafa fallið nokkrir héraðsdómar og
fleiri mál eru til rannsóknar eða í
ákærumeðferð. Þannig að þetta voru
mjög umfangsmiklar aðgerðir og við
erum ekkert hættir.“
Eitt af því sem gerir lögreglu erf-
iðara fyrir en ella eru óskráð síma-
kort, en þau gera það að verkum að
ekki er hægt að rekja símtöl. Hafa
lögreglumenn jafnvel fundið stafla af
notuðum slíkum kortum í eiturlyfja-
grenum. „Það er mín persónulega
skoðun að óskráð símakort auki á
vandann,“ segir Hörður. „Þau stuðla
að því að menn geta í skjóli nafn-
leyndar komið skilaboðum áleiðis og
hótunum og erfitt er að bregðast við
því.“
Steinhella í höfuðið
Á mánudögum er mismikið um að
vera í fordyrinu á lögreglustöðinni á
Hverfisgötu. Þá fer fram skýrslutaka
vegna líkamsárása helgarinnar. Yfir-
leitt koma þá upp tíu til fimmtán mál í
allri Reykjavík, en það getur farið al-
veg niður í tvö, eins og gerðist fyrir
hálfum mánuði, að sögn Harðar.
Mánudaginn sem blaðamann ber
að garði bíða tveir ungir menn rétt yf-
ir tvítugu í fordyrinu og eru á leið í
skýrslutöku. Annar er með skurð rétt
fyrir neðan augað, sem hann segir að
muni skilja eftir sig varanlegt ör.
Hann fékk steinhellu í höfuðið og
vankaðist við það. Veit ekki hvort
henni var kastað eða hann var barinn
með henni.
Piltarnir höfðu ætlað að gera sér
glaðan dag. En lánið var ekki með
þeim. Ráðist var á þá á bar og síðan
aftur úti á götu og voru árásarmenn-
irnir nokkrir. Hinn var laminn í göt-
una, en náði að standa á fætur og
slapp á hlaupum eftir að hafa smeygt
sér úr peysu og bol sem árásarmenn-
irnir héldu í. Eftir skýrslutökuna
segja þeir blaðamanni að þeir hafi
tekið þá ákvörðun að kæra ekki, því
að vitni hafi skort að atburðarásinni.
Það er auðheyrt á þeim að málalokin
eru þeim ekki að skapi.
Eftirlitsmyndavélum fjölgað
Ef eftirlitsmyndavélar hefðu verið
á staðnum hefðu lyktir ef til vill orðið
aðrar. Í vikunni skilaði viðræðuhópur
um löggæslumálefni í Reykjavík, sem
skipaður var af dómsmálaráðherra í
ágúst 2003, af sér skýrslu þar sem
m.a. var lagt til að fjölga eftirlits-
myndavélum í miðbænum, en nú eru
þær eingöngu staðsettar vestan
Lækjargötu. Hörður tekur undir að
þörf sé á því að koma fyrir mynda-
vélum neðst við Laugaveginn, þar
sem margir skemmtistaðir eru.
Önnur tillaga viðræðuhópsins var
að efla samstarf lögreglu og dyra-
varða á skemmtistöðum og er hún
þegar komin til framkvæmda. „Fyrir
hálfum mánuði áttum við fund með
sjö veitingamönnum í miðbænum
sem tilbúnir voru í samstarf,“ segir
Karl Steinar. „Það felur í sér að þeir
fá í hendur talstöðvar á helgarvökt-
um og geta komist í beint samband
við lögreglu, en einnig átt samskipti
sín á milli og hjálpað hver öðrum ef á
þarf að halda. Þá verða þeir í sér-
merktum klæðnaði, þannig að lög-
regla geti þekkt úr dyravörðinn og
einnig verður glitmerki fyrir eftirlits-
myndavélar. Samstarfinu verður
hrint í framkvæmd fyrir mánaðamót
apríl maí.“
Með aðgerðum á borð við þessa er
verið að höfða til ábyrgðarkenndar
veitingahúsaeigenda og vísar Karl
Steinar til þess að í Bretlandi beri
þeir ríkari ábyrgð en hér. „Það er
mikilvægt að stækka lögreglufjöl-
skylduna og að hver axli ábyrgð á
sínu hlutverki,“ segir hann.
Lögreglan nógu sýnileg?
Tilgangurinn með viðræðuhópnum
var sá að auðvelda lögreglunni
stefnumörkun, en hann var skipaður
Stefáni Eiríkssyni, skrifstofustjóra í
dómsmálaráðuneytinu, sem gegndi
formennsku, Þorsteini Davíðssyni,
aðstoðarmanni dómsmálaráðherra,
Degi B. Eggertssyni borgarfulltrúa,
Vilhjálmi Þ. Vilhjálmssyni borgarfull-
trúa, Böðvari Bragasyni lögreglu-
stjóra og Ingimundi Einarssyni vara-
lögreglustjóra.
Í skýrslunni var einnig lögð
áhersla á eflingu miðborgargæslu um
helgar, aðgerðir gegn fíkniefnavanda
og sýnilega löggæslu. En nokkur um-
ræða hefur verið um síðastnefnda at-
riðið, m.a. innan lögreglunnar. Það
hefur verið gagnrýnt að lögreglan sé
lítt sýnileg í miðborginni um helgar.
En árið 1990 hafi almenningur getað
gengið að lögreglu vísri á miðborg-
arstöðinni, sem lögð hefur verið af, og
eins á tveim bílum sem voru fast stað-
settir á fyrirfram ákveðnum stöðum.
„Þetta hefur verið til umræðu,“
segir Karl Steinar. „Við tókum þá
ákvörðun að loka miðborgarstöðinni
og nota mannaflann í annað – vera á
bílum. Það eru skiptar skoðanir um
það í fræðimennsku í löggæslu hvort
vænlegra sé til árangurs að hafa
12 SUNNUDAGUR 9. APRÍL 2006 MORGUNBLAÐIÐ
A
ðeins brot af þeim sem
lenda í líkamsárásum
þiggja áfallahjálp. Að
sögn Margrétar Blöndal,
hjúkrunarfræðings við Miðstöð
áfallahjálpar og Neyðarmóttöku
vegna nauðgunar við slysa- og
bráðasvið LSH Fossvogi, er ástæðan
margþætt. Þó að vaxandi áhersla sé
á að bjóða áfallahjálp getur það farist
fyrir á fámennum vöktum um kvöld
eða helgar, því þeir sem eru í lífs-
hættu eru í forgangi. Þá eru mörg
fórnarlamba líkamsárása undir áhrif-
um áfengis og þiggja ekki aðstoðina
af þeim sökum eða muna ekki eftir
að þeim hafi verið boðin hún. Einnig
áttar fólk sig oft ekki á því að þörfin
sé til staðar fyrr en löngu síðar og þá
finnst því jafnvel veikleikamerki að
óska eftir aðstoð.
Ótti og hjálparleysi
Starfsfólk í heilbrigðisþjónustu og
sjúkrahúsprestar sinna sálrænum
stuðningi eða áfallahjálp um leið og
þau veita aðra þjónustu vegna lík-
amsárása. Hjúkrunarfræðingar og
læknar á slysa- og bráðadeild skrifa
svo beiðni til starfsfólks áfallahjálpar
í samráði við þolanda ofbeldis ef ósk-
að er eftir frekari sálrænum stuðn-
ingi við útskrift af sjúkrahúsinu.
„Áfallahjálp er ekki sálfræði-
meðferð heldur skammvinnur sál-
rænn stuðningur og ráðgjöf,“ segir
Margrét. „Áfall er skilgreint sem
hætta eða upplifun á hættu sem
ógnar lífi eða limum og reynslu
þeirra er verða vitni að ofbeldi, lík-
amsáverkum eða dauða. Slíkri
reynslu fylgir oft mikill ótti, hjálp-
arleysi, eða skelfing sem valdið getur
ýmiss konar óþægindum, m.a. svo-
kölluðum áfallastreituviðbrögðum.“
Áfallastreituviðbrögð eru að sögn
Margrétar eðlileg líkamleg, hugræn
og tilfinningaleg viðbrögð við áföll-
um. „Áfallahjálp beinist að því að
draga úr alvarlegum og langvinnum
eftirköstum slíkra áfalla og leitast við
að reyna að fyrirbyggja að þessi eðli-
legu viðbrögð þróist yfir í sjúklegt
ástand eða svokallaða áfallaröskun
(Post Traumatic Stress Disorder).“
Flestir jafna sig án aðstoðar
– Hverskonar afleiðingar getur lík-
amsárás haft á andlega heilsu fórn-
arlamba?
„Fyrst er að geta þess að flestir
jafna sig smátt og smátt með stuðn-
ingi ættingja og vina og þurfa enga
sérstaka aðstoð,“ segir Margrét.
„Áhrifin geta stundum verið langvinn
og haft hamlandi áhrif á líf fólks. Það
er háð alvarleika atburðar, hvernig
fólk vinnur úr atburðinum og hvort
einstaklingur fær hjálp við úrvinnsl-
una hjá sérfræðingum ef áfalla-
streituviðbrögð eru mikil og haml-
andi.“
Hún segir afleiðingar líkamsárásar
á andlega heilsu einstaklingsbundnar.
„Það sem vegur þyngst er hversu al-
varleg árásin var, hvernig einstakling-
urinn upplifði hana, atburðir sem ger-
ast í kjölfarið og persónubundnir
þættir eða áhættuþættir. Áhættu-
þættir eins og kyn, slæm félagsleg
staða, fyrri áföll, fyrri geðsaga og að-
lögunarleiðir tengjast auknum líkum
á langvinnum eftirköstum áfalla og
hafa mikið verið rannsakaðir. Það
breytir því ekki að sumir atburðir eru
þess eðlis að þeir geta valdið mikilli
vanlíðan þó að engir áhættuþættir
séu til staðar.“
Loka sig af og breyta venjum
Að sögn Margrétar felur áfalla-
hjálpin m.a. í sér mat á þörf fyrir frek-
ari aðstoð, t.d. sálfræðings. „Ef af-
leiðingar eru orðnar langvinnar þ.e.
sterk áfallastreituviðbrögð mán-
uðum saman, er farið að tala um
sjúkdóma og sjúkdómseinkenni. Í
slíkum tilvikum þarf einstaklingur
samtalsmeðferð, sem telst ekki
áfallahjálp, og oft lyfjagjöf undir eft-
irliti læknis. Samtalsmeðferð veita
fyrst og fremst sálfræðingar, læknar,
geðhjúkrunarfæðingar og fé-
lagsráðgjafar. Sjúkdómar sem tengj-
ast áföllum eru áfallaröskun, þung-
lyndi, kvíði, áráttu- og þrá-
hyggjuröskun, áfengis- og
lyfjamisnotkun. Oft fær fólk fleiri en
einn þessara sjúkdóma. Þá eru ótalin
áhrifin sem breytt hegðun getur haft
á félagslega færni og tækifæri í lífinu.
Dæmi eru um að fólk loki sig af og
breyti mjög sínum venjum eða að
vanlíðan brjótist út í hegðun sem
umhverfið þolir illa. Stundum endar
slíkt með skilnaði eða vandamálum í
starfi.“
– Hvað um sálarástand þeirra sem
horft hafa upp á líkamsárás?
„Það getur einnig orðið mjög
slæmt. Áhættuþættir hafa þar áhrif
eins og áður er sagt en einnig tengsl
við þann sem fyrir árásinni verður.
Það hefur mun meiri áhrif að horfa á
náinn ættingja eða vin verða fyrir of-
beldi en einhvern sem viðkomandi
þekkir ekki. Þar hefur áhrif hjálp-
arleysið og ábyrgð eða sektarkennd
vitnis að hafa ekki getað stöðvað of-
beldið jafnvel þótt hann viti að hann
hefði ekki getað stöðvað það.“
Margrét Blöndal, hjúkrunarfræðingur á slysa- og bráðasviði LSH
Líkamsárásir geta valdið andlegum sjúkdómum
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Margrét Blöndal
M
eira er um tilefnislausar
líkamsárásir en áður, að
mati lögmanna Full-
tingis, Gríms Sigurð-
arsonar og Óðins Elíssonar. Í þessum
tilfellum er fórnarlambið á röngum
stað á röngum tíma og skiptir ekki
máli hvort það er karl eða kona, gam-
alt eða ungt fólk.
„Maður er ekki alinn upp við
þetta,“ segir Óðinn.
„Það ríkir fullkomið virðingarleysi,“
bætir Grímur við. „Þó að það sé fátítt,
þá hef ég jafnvel orðið vitni að því að
árásarmenn hafi gert lítið úr því sem
fram fer í réttarsal og látið sér það í
léttu rúmi liggja.“
Venjulegt fólk sem kærir
– En eru líkamsárásir grófari?
„Þær eru harðsvíraðri,“ segir
Grímur. „Menn eru lamdir í höfuðið og
þegar þeir detta í götuna, þá er
sparkað í þá. Einnig er meira um
vopnaburð eins og lögreglan hefur
bent á og afleiðingarnar eru alvar-
legri.“
– Hverjir eru það sem kæra líkams-
árásir?
„Flestir sem kæra hafa lent í tilefn-
islausri líkamsárás,“ segir Grímur.
„Þeir sem stunda slagsmál kæra yf-
irleitt ekki. Það fylgir því einfaldlega
að vera ofbeldismaður. Þeir sem eru í
fíkniefnum eru líka tregir til að kæra;
þeir eru of óttaslegnir. Og ég verð
nánast ekkert var við að konur sem
verða fyrir heimilisofbeldi geri skaða-
bótakröfur vegna líkamstjóns. Þeir
sem kæra eru bara ósköp venjulegt
fólk sem ráðist er á. Mjög margir láta
hjá líða að kæra, enda stundum erf-
iðar aðstæður fyrir hendi þegar árás-
in á sér stað.“
Getur verið ókeypis að berja fólk
– Það þjónar ekki alltaf miklum til-
gangi fyrir fórnarlambið að kæra?
„Nei, ef einhver lemur þig og er svo
heppinn að valda ekki varanlegum
skaða, þá eru bætur litlar sem engar,“
segir Óðinn alvarlegur í bragði.
– En áhrifin af slíku inngripi í líf fólks
geta engu að síður verið alvarleg.
„Já, fólk hættir að skemmta sér,
vill ekki labba eitt um götur og er
óttaslegið,“ segir Óðinn. „Marið fer
og bólgan hjaðnar en það er ekki víst
að lífið verði samt og áður. Fólk upp-
lifir mikla reiði; það hefur verið lamið
og finnst að árásarmaðurinn eigi ekki
að komast upp með það. Ég hef oft
heyrt fólk segja: Hann mátti berja
mig; það var allt í lagi! En þetta er
ekki í lagi! Fólk vill að árásarmenn
hljóti makleg málagjöld. Annars eru
varnaðaráhrifin lítil fyrir ofbeld-
ismenn. Það ber að dæma fyrir þessa
athöfn og má velta því fyrir sér hvort
lögbinda eigi lágmarksbætur fyrir
þolendur ofbeldisbrota, jafnvel þó
engar varanlegar afleiðingar liggi fyr-
ir.“
– Eru dómar að hækka?
„Já, maður tekur eftir því í kyn-
ferðis- og ofbeldisbrotamálum,“ segir
Óðinn. „Það gerist ekkert hratt í
dómskerfinu, en í alvarlegri málum er
breyting að eiga sér stað. Ég held það
sé vegna ósamræmis milli fíkniefna-
dóma og ofbeldisbrotadóma, en
dómar í fíkniefnamálum eru enn alltof
háir í samanburði við ofbeldisbrot.“
– Hvernig bregðist þið við ef skjól-
stæðingum ykkar er hótað?
„Það hefur komið fyrir og það er
svo sem auðvelt fyrir okkur að segja
fólki að standa á því að kæra,“ segir
Óðinn. „En við reynum að benda því á
að annars er það í verri málum en áð-
ur. Þá er hægt að ganga á það aftur.
Lögreglan getur lítið gert nema hægt
sé að sanna að hótunin hafi átt sér
stað. Þá er hægt að krefjast nálg-
unarbanns. Vandinn er að það er erf-
itt að eiga við fólk sem hefur sagt sig
úr lögum við okkur hin.“
– Hvað á fólk að gera sem lendir í
líkamsárás?
„Það á að leita til læknis eins fljótt
og það kemur því við,“ segir Grímur.
„Annars er hætta á því að verjendur
haldi því fram að viðkomandi hafi get-
að fengið áverkana hvar sem var.
Einnig er nauðsynlegt að leita ráð-
gjafar hjá lögmanni sem fyrst og í al-
varlegri tilfellum og þegar um börn er
að ræða eiga brotaþolar rétt á lög-
manni á kostnað ríkissjóðs. Fólk á rétt
á ókeypis lögmanni frá ríkinu og rétt-
argæslumanni í alvarlegri líkams-
árásum. Það skiptir máli að það fáist
viðurkennt að ráðist hafi verið á þig.
Það átta sig til dæmis fáir á því að
þeir eiga rétt á bótum úr frí-
tímaslysatryggingum, að því gefnu
að ekki hafi verið um slagsmál að
ræða.“
Grímur Sigurðarson og Óðinn Elísson á lögfræðistofunni Fulltingi
Það ríkir fullkomið virðingarleysi
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Grímur Sigurðarson
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Óðinn Elísson