Morgunblaðið - 16.07.2006, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 16. JÚLÍ 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Faðir Andre hefur búið hálfaævina í Mósambík. Hannkom hingað 1972 og hóf aðkenna ungum prestsefnumguðfræði. Mósambík var
enn portúgölsk nýlenda í þá daga en
það var hins vegar farið að hilla undir
lok portúgalskra yfirráða og Andre
varð vitni að því er Mósambíkar öðl-
uðust sjálfstæði sitt 1975. Kommún-
ískir stjórnarhættir voru innleiddir í
kjölfarið, skrifræði var magnað til
muna (og hafði þó einkennt stjórnar-
tíð Portúgala) og þjóðnýting á eignum
og landi var fyrirskipuð.
Borgarastríð fylgdi í kjölfar frels-
isbaráttu Mósambíka og bárust menn
á banaspjót til 1992, en þá var gert
friðarsamkomulag sem hefur haldið
merkilega vel. Virðist sem íbúarnir
hafi engan áhuga haft á langvarandi
stríði sín í millum, dregið var strik yf-
ir þá fortíð og nýir tímar fóru í hönd.
Auðvitað hefur ekki allt gengið eins
og í sögu. En Mósambík hefur tekið
markviss, stöðug skref í rétta átt frá
því að borgarastríði lauk og aðstæður
hér eru með þeim hætti að landið er í
talsverðu uppáhaldi, ef svo má að orði
komast, hjá þeim alþjóðastofnunum,
félagasamtökum og erlendu ríkjum
sem hvað mest láta að sér kveða í þró-
unaraðstoð við fátækustu ríki heims.
Fátæktin meiri en fyrir tuttugu árum
Afríka er sár á samvisku mann-
kyns. Um þetta virðast leiðtogar
heimsins sammála, en þeir funda nú
um helgina í Pétursborg í Rússlandi.
Paul Wolfowitz, forstjóri Alþjóða-
bankans, er þar einnig en hann sagði í
vikunni að átta helstu iðnríki heims-
ins yrðu að ræða á fundinum hvernig
mætti hjálpa „fátækustu íbúum Afr-
íku til bjargálna“. Standa yrði við þau
loforð sem gefin hefðu verið á hátíð-
arfundum undanfarinna ára.
Nokkrar staðreyndir ber að hafa í
huga þegar rætt er um Afríku: Aðeins
2% viðskipta heimsins má rekja til
Afríku. 62% alls fjármagns sem veitt
er til þróunaraðstoðar í heiminum ár
hvert renna hins vegar til fátækra
landa Afríku.
Undanfarna fjóra áratugi hefur
meira en 500 milljörðum Bandaríkja-
dala verið veitt til Afríkuríkja í formi
styrkja og lána en meðaltekjur ein-
staklinga í álfunni hafa engu að síður
fallið um 11% á þessum sama tíma.
Það er dapurleg staðreynd en Afríka
er eina álfa veraldar þar sem fátæktin
er nú meiri en fyrir tuttugu árum.
Alþjóðabankinn er ein þeirra stofn-
ana sem verið hafa í fararbroddi þró-
unaraðstoðar í Afríkulöndunum en
heimsókn mín til Mósambík nýverið
var einmitt kostuð og skipulögð af
Parísarskrifstofu bankans. Alþjóða-
bankinn er með útibú í Mósambík og
hefur þá stefnu þar, sem víða annars
staðar í þróunarríkjunum, að styrkja
innviði samfélagsins, bæði með lánum
og með styrkjum til verkefna sem
stuðlað geta að uppbyggingu sam-
félagsins og árangri í baráttunni við
fátækt og sjúkdóma.
En þróunaraðstoð getur verið af
ýmsum toga og af margs konar
stærðargráðum.
Í heimsókn minni til Mósambík
gafst mér tækifæri til að sjá dæmi um
þróunaraðstoð í formi risafjárfestinga
í stóriðju, þ.e. með heimsókn í Mozal-
álverksmiðjuna; en mér gafst jafn-
framt færi á að heimsækja lítið heim-
ili sem faðir Andre rekur í Mapútó,
höfuðborg Mósambík, fyrir munaðar-
laus og yfirgefin börn, sem og fyrir
konur sem orðið hafa fyrir áföllum í
lífinu og eiga hvergi höfði að halla.
Þróunarsamvinnustofnun Íslands
(ÞSSÍ) hefur styrkt föður Andre.
Stofnunin veitti fjármagn til að hægt
yrði að ljúka byggingu nýrrar álmu
heimilisins fyrr á þessu ári og var hún
vígð fyrir skömmu. Við erum ekki að
tala um mikla peninga – framlag
ÞSSÍ til byggingar hússins nam 2,3
milljónum íslenskra króna og svo hef-
ur Öryrkjabandalag Íslands heitið
einni milljón króna til rekstursins eða
kaupa á nauðsynlegum tækjum – en
afraksturinn er sýnilegur, árangurinn
augljós, þörfin enda skýr.
Vaxtarbroddur í ferðaiðnaði
Hjálp eins og sú sem faðir Andre
veitir þarf á hinn bóginn vitaskuld að
fara saman við annars konar, og öllu
umfangsmeiri, aðstoð sem felur í sér
tilraun til að fyrirbyggja að þörf sé á
heimilum eins og þessu til að byrja
með; þ.e.a.s. tilraun til að styrkja inn-
viði samfélagsins, mjaka því fram á
við og í burtu frá fátæktinni, eymd-
inni.
Mósambík er eitt þeirra ríkja sem
uppfyllt hafa þau skilyrði, sem sett
hafa verið af Alþjóðabankanum og
öðrum hlutaðeigandi aðilum varðandi
afskriftir allra erlendra skulda.
Hefur Mósambík raunar verið til
fyrirmyndar að mörgu leyti frá sjón-
arhóli erlendra ríkja og stofnana sem
veita þróunaraðstoð.
Ástæðurnar eru þær helstar, að
sögn Michaels Baxters, umdæmis-
stjóra Alþjóðabankans, að þar hefur
komist á raunverulegur friður, auk
þess sem stjórnvöld hafa mótað
stefnu sem þau síðan fylgja eftir,
einkum að því er varðar efnahagsmál
og baráttu gegn fátækt. Segir Baxter
að heimamenn hafi verið reiðubúnir
til að eiga viðræður um hvað betur
mætti fara, sem sé jákvætt; hitt sé þó
ekki síður mikilvægt að þeir hafi sjálf-
ir skýrar hugmyndir um hvað skuli
sett á oddinn, hvað þeir vilji gera.
Þá hefur verið bent á að raunveru-
leg lýðræðisvitund hafi skotið hér rót-
um, þetta sjáist best á þeirri ákvörð-
un Joaquim Chissano, forseta
Mósambík til átján ára, að sækjast
ekki eftir endurkjöri 2004.
Þegar haft er í huga að menn eins
og Robert Mugabe, forseti Zim-
babwe, og Yoweri Museveni, forseti
Úganda, hafa í seinni tíð hugsað um
það helst að halda persónulegum
völdum, þykir eftirtektarvert að for-
setaskipti skyldu fara fram í Mósam-
bík 2004 með jafnfriðsamlegum hætti
og raun bar vitni.
Allt stuðlar þetta að því að Mósam-
bík hefur fengið góða aðstoð, en á því
er auðvitað ekki vanþörf, það var mat
manna árin 1996–1997 að 69% lands-
manna lifðu við fátækt.
Innbyggð og rótgróin spilling hefur
gert mönnum erfitt fyrir, þá eru HIV-
smit og alnæmi hér meiriháttar vandi,
eins og víðar í suðurhluta álfunnar, en
áætlað er að um 16,2% íbúa Mósam-
bík séu HIV-jákvæð eða með alnæmi.
Menntunarskortur er mikill og þá
getur náttúran í þessu landi verið
mönnum þung í skauti, annaðhvort í
formi þurrka eða vatnavaxta, en átta
straumþung afrísk fljót renna um
Mósambík á leið til sjávar. Er þess
skemmst að minnast að mikill hluti
ræktarlands fór undir vatn í gífurleg-
um flóðum árið 2000.
Michael Baxter segir að um þessar
mundir komi um einn milljarður
bandaríkjadala inn í Mósambík í
formi þróunaraðstoðar. Er áætlað að
um 50% fjárlaga ríkisins séu komin úr
þess háttar sjóðum. Landið er því
ekki sjálfbært eins og stendur, allt
starf erlendra ríkja og alþjóðastofn-
ana miðar af þeim sökum auðvitað að
því að styrkja innviði samfélagsins og
62% alls fjármagns sem
veitt er til þróunaraðstoðar
í heiminum fer til Afríku.
Engu að síður er fátækt
meiri í álfunni en fyrir
tuttugu árum. Davíð Logi
Sigurðsson heimsótti
nýlega Mósambík, í
suðurhluta Afríku, til að
kynna sér alþjóðlega
þróunarsamvinnu.
#$%$%&$
'(')
$*)&+$
, $ "-
.$/,0$%1

 
$1
$2
$
+$
)

$0$"&
$
&
$





   
   

  
 

     !  " 
  #  


$  "  %
#  
& "
'  

!( )

*!+,-.
/0!1   

2
34  5



5 
// ' 6
" / # 7)
$  8
5
 3 9)
 : ) '  
 5
'
5 /;(<

=# "' 5 
> $ ?@AB
C
6
)
5 /(0! @$ / '
 
 4

#5 >$ # "8
5
 # 
 "' 5 
' 7)
$ '
5 /(<-
?>

%5
5 $
)  $

6)


/((;
6
 )
 
D
) :

E   6 5  F)G
 H ) !;
 ' 5  5 # '"' '

Ljósmynd/Marta Einarsdóttir
Heimili Föður Andre í Mapútó er dæmi um einkaframkvæmd, ef svo má að orði komast, þróunaraðstoð sem hefur áhrif.
Þróunaraðstoð skiptir máli
Stóriðjustefnan hefur verið sett áoddinn í Mósambík með bygg-ingu Mozal-álversins en óhætt
er að segja að hún hafi ekki verið eins
umdeild þar og hér á Íslandi. Greina
má þó að nokkuð hafi borið á gagn-
rýni, að minnsta kosti var Carloz
Mesquita, forstjóri Mozal, við öllu bú-
inn er blaðamenn létu spurningarnar
rigna yfir hann í heimsókn í álverið.
Fyrsti áfangi Mozal var tekinn í
notkun árið 2000 og annar áfangi
2003. Eru nú framleidd um 500.000
tonn af áli ár hvert í álverinu. Al-
þjóðlegt stórfyrirtæki, BHP Billiton,
á langstærstan hlut í Mozal, eða 47%.
Mitsubishi Corp. á 25%, Industrial
Development Corp. of South Africa
24% og ríkissjóður Mósambík 4%.
Ljóst er að sumir telja að BHP
Billiton hafi fengið of mikla fyrir-
greiðslu hjá stjórnvöldum í Mósam-
bík gegn því að álverið yrði reist ein-
mitt þar. Mozal borgar aðeins um 1%
skatt til mósambíska ríkisins og fær
jafnframt ýmsa aðra fyrirgreiðslu.
Carlos Mesquita bendir hins vegar
á að um fjárfestingu upp á 2 milljarða
bandaríkjadala hafi verið að ræða og
að með tilkomu Mozal hafi erlendar
tekjur Mósambík margfaldast. Menn
verði að spyrja sig hver hefði mögu-
lega getað staðið fyrir annarri eins
fjárfestingu í þessu landi.
Eðlilegt sé að sá sem ríði á vaðið
við aðstæður eins og þær sem hafi
verið í Mósambík njóti þess með af-
gerandi hætti. Mozal hjálpi nú til við
að laða aðra fjárfesta til Mósambík,
fræjum hafi verið sáð í frjóa jörð.
Ráða mátti af öllu að Mesquita er
vanur því að vera spurður erfiðra
spurninga; rétt eins og forsvarsmenn
álfyrirtækja annars staðar í heim-
inum. Hann undirstrikaði að um
15.000 manns hefðu fengið vinnu við
byggingu álversins, 65% þeirra hefðu
verið heimamenn. Nú skapaði álverið
vinnu fyrir um 1.000 manns, þar af
væru 97% heimamenn. Verkamenn
hjá Mozal væru á fjórtánföldum lág-
markslaunum; en lág-
markslaun í Mósambík
eru um 1.400 meticais,
eða um 50 dollarar.
Þá legði BHP Billiton
mikla áherslu á fé-
lagsleg verkefni, það
væri fyrirtækinu keppi-
kefli að láta gott af sér
leiða í þeim samfélögum
þar sem það ræki álver
(BHP Billiton á stóran
hlut í tveimur álverum í
Brasilíu og tvö álver í
Suður-Afríku eru að
öllu leyti í þess eigu;
fyrirtækið á jafnframt í
álhreinsistöðvum í
Ástralíu, Brasilíu og Surinam. Þess
má geta að BHP Billiton hefur sýnt
áhuga á að reisa álver á Íslandi). Fyr-
irtækið reyni að mennta sitt starfs-
fólk og leggi jafnframt peninga til
baráttunnar gegn malaríu, svo fátt
eitt sé nefnt.
„Við erum besti vinnuveitandinn í
þessu landi,“ segir Mesquita og bend-
ir á að starfsmannavelta sé aðeins um
1,5%.
Um umhverfisáhrifin segir hann að
Mozal uppfylli alla þá umhverfis-
staðla sem gerðir séu í Evrópu.
„Vatnið sem fer frá
þessari verksmiðju er
hreinna en vatnið sem
kemur inn í hana,“ segir
hann.
Þegar Mesquita var
spurður hvers vegna
ákveðið hefði verið að
reisa álverið í Mósam-
bík sagði hann mestu
máli skipta að nauðsyn-
leg orka til rekstursins
hefði verið fyrir hendi
og orkuverðið hefði ver-
ið hagstætt. Jafnframt
ætti Mósambík land að
sjó en höfn er vitaskuld
bráðnauðsynleg í ljósi
þess að flytja þarf hráefnið, boxíð, til
landsins frá Ástralíu.
Orkuna fær Mozal frá orkufyrir-
tækinu Eskom í Suður-Afríku, en í
reynd kemur hluti hennar þó frá Mó-
sambík – risavaxin stífla, Cahora
Bassa, er staðsett í Zambesi-ánni í
norðurhluta Mósambík.
Er vilji fyrir því hjá fyrirtækinu að
hefja byggingu þriðja áfanga álvers-
ins, en næg aukaleg orka er ekki fyrir
hendi til að hægt sé að láta til skarar
skríða og stjórnvöld í Mósambík
munu aukinheldur vilja koma því
þannig fyrir að orkuna verði hægt að
kaupa frá innlendum aðila. Hefur
verið rætt um frekari stíflugerð í
Zambesi-fljótinu af þeirri ástæðu.
Fram kom í máli Mesquita að
gerður hefði verið langtímasamn-
ingur við Eskom um orkusöluna, þ.e.
til 25 ára. „Ég get ekki sagt ykkur
verðið en ég get sagt að það fer stig-
hækkandi, í janúar á næsta ári mun
það hækka og verður þá mjög nálægt
heimsmarkaðsverði til álfram-
leiðslu,“ sagði hann.
Kom ítrekað fram í máli Mesquita
að það væri orkuverðið sem skipti
sköpum fyrir fyrirtæki eins og Mo-
zal; en hér sem annars staðar ræðst
orkuverð af eftirspurn eftir afurð-
inni, þ.e. álinu.
„Það er verið að loka álverk-
smiðjum í Evrópu vegna [orku]-
verðsins,“ sagði Mesquita. Öllu máli
skipti að halda kostnaði niðri, ella
gætu eigendur ekki fengið arð af
fjárfestingu sinni.
Mesquita var spurður um hagnað
af Mozal á ársgrundvelli. Sagði hann
hluthafana vera afar ánægða með
sína fjárfestingu, hún skilaði um 15–
20% hagnaði á ári. Þetta væri þó
breytilegt, enda verð á áli sveiflu-
kennt.
BHP Billiton hefur reist
mikið álver, Mozal, suður af
Mapútó. Um var að ræða
risafjárfestingu en fyrir-
tækið hefur líka fengið
mikla fyrirgreiðslu frá
stjórnvöldum í Mósambík.
Carlos Mesquita
„Við erum besti vinnuveitandinn í þessu landi“