Morgunblaðið - 16.07.2006, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 16. JÚLÍ 2006 MORGUNBLAÐIÐ
14. júlí 1996: „Raunvís-
indastofnun Háskóla Íslands
er þrjátíu ára um þessar
mundir. Með tilkomu hennar
var stigið stórt skref til efl-
ingar grunn- eða und-
irstöðurannsóknum hér á
landi. Stofnunin vinnur meðal
annars að öflun undir-
stöðuþekkingar í eðlis- og
efnafræði, jarðvísindum og
stærð- og reiknifræði. Í kjöl-
far Raunvísindastofnunar
hófst full kennsla í Háskóla
Íslands í þessum mikilvægu
fræðigreinum.
Á 50 ára afmæli Háskóla
Íslands, árið 1961, voru sett-
ar fram tillögur um eflingu
rannsókna í raunvísindum.
Þessar tillögur voru lagðar
fyrir Gylfa Þ. Gíslason
menntamálaráðherra í við-
reisnarstjórninni, sem hér
sat á árunum 1959 til 1971.
Stjórnvöld tóku þeim vel og
féllust á að reist yrði bygging
undir rannsóknaraðstöðu.
Ráðist var í byggingu raun-
vísindahúss við Dunhaga.
Rífleg fjárhæð, sem rík-
isstjórn Bandaríkjanna gaf
Háskóla Íslands í tilefni
fimmtíu ára afmælis hans,
flýtti byggingarfram-
kvæmdum, sem lauk árið
1966.
. . . . . . . . . .
13. júlí 1986: „Niðurstöður
Kjaradóms um sérsamninga
ríkisstarfsmanna í BHM eiga
vafalaust eftir að draga ein-
hvern dilk á eftir sér. Sam-
kvæmt dómnum fær þessi
hópur ríkisstarfsmanna
9,3%–16% hækkun launa um-
fram almennar launahækk-
anir í landinu. Sumir þeirra
starfshópa, sem þessar
hækkanir fá, telja þær alltof
litlar og hafa við orð að segja
upp störfum og leita sér at-
vinnu á hinum almenna
vinnumarkaði.
Steingrímur Hermannsson
forsætisráðherra hefur í sam-
tali við Morgunblaðið beinlín-
is hvatt þá, sem óánægðir
eru, til þess með þessum orð-
um: „Ef BHM-menn geta
fengið svona miklu hærri
laun á hinum almenna mark-
aði, þá eiga þeir bara að segja
upp og fara þangað.“
. . . . . . . . . .
11. júlí 1976: „Fyrir nokkrum
dögum var lokið við að útbúa
aðstöðu fyrir fatlað fólk til
þess að stunda silungsveiðar í
Elliðavatni. Aðstaða þessi var
útbúin á vegum Reykjavík-
urborgar og er hugmyndin að
koma upp fleiri slíkum stöð-
um í borgarlandinu. Hér er á
ferðinni skýrt dæmi um það,
hvernig hægt er að auðvelda
fötluðu eða hindruðu fólki að
lifa lífinu með jafneðlilegum
hætti og heilbrigt fólk gerir.
En til framtaks á borð við
þetta þarf hugarfarsbreyt-
ingu og sú breyting er smátt
og smátt að verða meðal alls
almennings.
Ekki eru mörg ár síðan eng-
inn gaumur var gefinn að
vandamálum fólks, sem er
hindrað með einhverjum
hætti. Í þeim efnum hafa
sumar nágrannaþjóðir okkar
verið langt á undan okkur,
t.d. í því að útbúa opinberar
byggingar á þann veg, að fólk
í hjólastólum eigi auðvelt með
að komast um þær, ekki síður
en aðrir.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
K
árahnjúkavirkjun er gríð-
arleg framkvæmd. Mesta
verklega framkvæmd,
sem Íslendingar hafa
nokkru sinni lagt í. Virkj-
unin er ein mesta verk-
lega framkvæmd, sem nú
stendur yfir í Evrópu og
aðalstíflan er meðal tíu stærstu slíkra mann-
virkja í heiminum skv. því sem fram kom hér í
Morgunblaðinu fyrir nokkrum dögum. Hvort
sem menn eru með eða á móti virkjuninni er
ástæða til að halda þessu til haga vegna þess að
þessi staðreynd segir töluverða sögu um þá
tæknilegu burði, sem þjóðin hefur til að standa í
stórframkvæmdum auk fjárhagslegs bolmagns.
Raunar er einungis hluti þessarar miklu fram-
kvæmdar sjáanlegur og á það bæði við um hluta
stíflunnar en þó fyrst og fremst stöðvarhúsið
sjálft, völundarhús, sem byggt er inn í fjall.
Ekki þarf að tala við marga starfsmenn
Landsvirkjunar til þess að finna hversu við-
kvæmir þeir eru fyrir þeirri gagnrýni, sem
beinist að þessari miklu framkvæmd. Þeir ættu
ekki að þurfa að vera viðkvæmir. Virkjunin var
samþykkt á Alþingi af þorra alþingismanna.
Það á við um þingmenn stjórnarandstöðu ekki
síður en þingmenn stjórnarflokkanna, því að
flestir þingmenn Samfylkingarinnar studdu
byggingu Kárahnjúkavirkjunar á Alþingi. Skoð-
anakannanir hafa líka sýnt að meirihluti þjóð-
arinnar styður þessa framkvæmd.
Þrátt fyrir þennan aðdraganda og þennan
veruleika eru starfsmenn Landsvirkjunar við-
kvæmir fyrir gagnrýni og deilum sem enn
standa um virkjunina. Þeim finnst gagnrýnin
ósanngjörn og þeir telja að gagnrýnendur fari
oft með rangt mál að því leyti að þeir fari ekki
rétt með staðreyndir.
En á það er að líta að andstaða við virkjunina
byggist ekki sízt á tilfinningum og tilfinningar
gagnrýnenda eru mjög sterkar. Þær tilfinning-
ar ber að virða alveg með sama hætti og ekki
ber að gera lítið úr tilfinningum starfsmanna
Landsvirkjunar, sem telja sig vera að vinna að
einni merkustu framkvæmd Íslandssögunnar.
Fyrir þá, sem hafa fylgzt með umræðum um
stórvirkjanir á Íslandi í áratugi eru deilurnar
um Kárahnjúkavirkjun og aðrar virkjanir og ál-
verin líka stórmerkilegar.
Hvert var upphaf þessa máls? Upphafið var
það að íslenzka þjóðin var fátæk. Hún bjó við fá-
tækt alveg fram undir heimsstyrjöldina síðari. Í
stríðinu bjó hún um skeið við velmegun en þeg-
ar stríðsgróðinn var ekki lengur til staðar tók
fátæktin við á nýjan leik, þó ekki jafn mikil og
verið hafði fyrir stríð. Sjávaraflinn var svipull.
Síldin kom og síldin hvarf og oft varð aflabrest-
ur á öðrum veiðum. Á sjötta áratug síðustu ald-
ar var að mörgu leyti erfitt að lifa á Íslandi.
Þetta var ástæðan fyrir því, að umræður hóf-
ust um að renna fleiri stoðum undir afkomu
þjóðarbúsins. Og þar var orka fallvatnanna
nærtækust. Á þeim árum var um það rætt að Ís-
lendingar ættu tvær auðlindir, fiskinn í sjónum
og orku fallvatnanna og leiðin til bjargálna væri
sú að nýta hina auðlindina, orku fallvatnanna.
Í þeim umræðum var aftur og aftur gripið til
hugmynda Einars Benediktssonar, skálds frá
því fyrr á öldinni. Segja má, að hann hafi verið
hugmyndafræðingurinn á bak við þessar um-
ræður. Lykilmenn í þeim umræðum utan þings
og ríkisstjórnar voru þeir dr. Jóhannes Nordal
seðlabankastjóri sem síðar varð jafnframt helzti
forystumaður Landsvirkjunar í áratugi og Eyj-
ólfur Konráð Jónsson, ritstjóri Morgunblaðsins,
sem barðist hart fyrir Búrfellsvirkjun og ál-
verinu í Straumsvík á sínum tíma. Ekki er of-
sagt að Jóhannes Nordal sé sá einstaklingur
sem mest hafi lagt af mörkum til þess að nýta
hina auðlindina, orku fallvatnanna.
Þetta var hugsjónabarátta. Á þessum tíma
upp úr 1960 horfðu þeir sem börðust fyrir stór-
virkjunum og stóriðju til bjartrar framtíðar þar
sem afkoma íslenzku þjóðarinnar byggðist ekki
bara á fiski heldur líka á orku fallvatnanna sem
mundi tryggja þjóðinni velsæld. Þetta voru
miklar hugsjónir og það var bjart yfir þeim.
Landsvirkjun var fyrirtæki sem miklar vonir
voru bundnar við. Fyrirtæki framtíðarinnar og
þannig birtist fyrirtækið þjóðinni lengi.
Þeir sem stóðu í þessari baráttu sem var ekki
síður mótuð af sterkum tilfinningum en barátta
náttúruverndarsinna nú horfa nú yfir sviðið og
velta því fyrir sér hvað hafi gerzt. Hvers vegna
líta yngri kynslóðir nútímans ekki á þá fögru
hugsjón að nýta orku fallvatnanna til aukinnar
velsældar sömu augum og þeir sjálfir gerðu,
þegar þeir voru ungir? Hvað hefur gerzt?
Það sem hefur gerzt er annars vegar að ís-
lenzka þjóðin er orðin rík m.a. fyrir þeirra til-
verknað og þeirra verk og hins vegar að við höf-
um nú efni á að horfa á hina hliðina á málinu. En
það er mikilvægt að yngri kynslóðir nútímans
sem berjast fyrir vernd náttúrunnar skilji hvað
að baki lá hjá þeim sem börðust fyrir hugsjón-
um sínum fjórum áratugum áður og líti ekki á
þá sem hryðjuverkamenn sem hafi það eitt að
markmiði að eyðileggja Ísland. Hugsjónamenn-
irnir frá því upp úr miðri síðustu öld töldu sig
þvert á móti vera að byggja Ísland upp.
Í báðum tilvikum var og er ungt fólk á ferð
sem er að berjast fyrir hugsjónum sínum og það
er ekkert ljótt við það. Hugsjónirnar eru bara
aðrar nú en þær voru fyrir 40 árum.
Hvað er
framundan?
Kárahnjúkavirkjun
er að verða að veru-
leika. Allar hugmynd-
ir um að nú eigi að
stöðva þessar framkvæmdir eru fráleitar. Það
verður ekki til baka snúið enda hefur verið farið
í einu og öllu að íslenzkum lögum í sambandi við
þessa framkvæmd og vilji Alþingis ótvíræður í
þeim efnum. Kárahnjúkavirkjun á vafalaust eft-
ir að verða forvitnilegur áfangastaður og deilur
munu standa um lónið mikla um langa framtíð
en það er líka að verða að veruleika.
Stóra spurningin er hins vegar sú hvert verð-
ur framhaldið á stórvirkjunum og stóriðju ef
það verður eitthvert framhald. Það er tímabært
að beina umræðunum í þennan farveg. Stundum
hefur stóriðja verið sett í efnahagslegt sam-
hengi með því að segja að hvert tonn af áli, sem
er framleitt hafi jafn mikla efnahagslega þýð-
ingu fyrir þjóðina og hvert tonn af þorski. Sjálf-
sagt er þessi samanburður umdeilanlegur. En
það er hægt að nota hann að einhverju leyti í
þessum umræðum. Fyrir aldarfjórðungi eða
svo, þegar við Íslendingar höfðum losnað við er-
lenda togara af Íslandsmiðum komst þorskafl-
inn upp í u.þ.b. 500 þúsund tonn. Nú er hann
kominn niður fyrir 200 þúsund tonn og okkur
miðar hægt við að byggja þorskstofninn upp.
Ótrúlega hægt miðað við þá miklu vinnu sem
lögð hefur verið í þá uppbyggingu. Nú eru fram-
leidd á Íslandi um 450 þúsund tonn af áli á ári.
GRAFIÐ EFTIR SÖGU,
MENNINGU OG VIÐSKIPTUM
Fornleifarannsóknir hafa staðiðmeð miklum blóma hér á landiundanfarin ár. Þar kemur
tvennt til. Annars vegar stóraukið fé
til fornleifarannsókna með tilkomu
Kristnihátíðarsjóðs, sem lagt hefur
um 100 milljónir króna til rannsókna
á ári hverju frá aldamótum. Hins veg-
ar er ný og vel menntuð kynslóð forn-
leifafræðinga, sem nýtir sér nútíma-
tækni til að setja niðurstöður sínar
fram með nýjum hætti, sem fangar
huga fólks, m.a. með sjónrænni fram-
setningu ýmiss konar og tengingum
við önnur fræðasvið.
Ýmsar stórmerkilegar niðurstöður
liggja nú þegar fyrir úr rannsóknum á
merkum sögustöðum á borð við Skál-
holt, Hóla, Skriðuklaustur, Reykholt,
Gásir, Kirkjubæjarklaustur og Þing-
velli. Í Morgunblaðinu á föstudag er
til dæmis sagt frá mjög áhugaverðum
niðurstöðum frumkönnunar forn-
leifafræðinga á Þingvöllum, sem
gætu breytt mjög hugmyndum
manna um hinn forna þingstað. Hins
vegar er miklu meiri rannsókna þörf
til að staðfesta ýmsar hugmyndir og
tilgátur, sem vaknað hafa við upp-
gröftinn undanfarin ár.
Saga þinghaldsins á Þingvöllum er
ákveðin þungamiðja í sögu og þjóð-
arvitund Íslendinga. Þess vegna er
afar mikilvægt að halda áfram forn-
leifauppgreftri þar til að gefa sem
gleggsta mynd af hlutverki Þingvalla
til forna.
Sama á auðvitað við um ýmsa aðra
af sögustöðunum, sem áður voru
nefndir. Á hinum fornu biskupsstól-
um er til dæmis margt enn órannsak-
að.
Fyrir þjóð, sem er jafnupptekin af
sögu sinni, menningu og fortíð og Ís-
lendingar – og þarf að vera það í um-
róti alþjóðavæðingar og síbylju út-
vatnaðrar, alþjóðlegrar
neyzlumenningar – er það ákveðin
menningarleg nauðsyn að stunda
fornleifarannsóknir til að fá sem
gleggsta mynd af sögu lands og þjóð-
ar og fornum lifnaðarháttum. Slíkar
rannsóknir þjóna ekki sízt þeim til-
gangi að setja þessa þætti í alþjóðlegt
samhengi. Rannsóknirnar á Skriðu-
klaustri sýna til dæmis fram á að
klausturhaldið þar hefur verið mun
líkara því, sem gerðist á meginlandi
Evrópu en áður var talið og stunduð
þar miklu umfangsmeiri ræktunar-
starfsemi og lækningar en áður var
talið að tíðkazt hefði í íslenzkum
klaustrum.
Nú er Kristnihátíðarsjóður upp ur-
inn. Að öllu óbreyttu verður miklu
minna fé til ráðstöfunar í fornleifa-
rannsóknir á næsta ári en verið hefur
undanfarin fimm ár. Reynsla þessa
tímabils sýnir hins vegar að ástæða er
til að leita leiða til að áfram megi
tryggja öflugar fornleifarannsóknir.
Það getur gerzt með ýmsu móti, t.d.
með eflingu Fornleifasjóðs, sem hef-
ur aðeins úr fáeinum milljónum króna
úr að spila árlega. Sveitarfélög, rann-
sóknasjóðir og fyrirtæki hafa jafn-
framt veitt styrki til fornleifarann-
sókna.
Það er ekki aðeins menningarleg
nauðsyn að leggja stund á rannsóknir
á fortíð okkar, sem grafin er í jörðu.
Það rennir líka stoðum undir við-
skipti. Fornleifarannsóknir og sýn-
ingar á niðurstöðum leika víða um
heim lykilhlutverk í svokallaðri
menningartengdri ferðaþjónustu og
svo er einnig hér. Það má jafnvel velta
því fyrir sér hvort fornleifafræðingar
geti jafnframt rannsóknaáætlunum
farið að leggja upp viðskiptaáætlanir,
sem laði að sér fjárfesta. Það er hægt
að græða á fortíðinni á ýmsa vegu.