Morgunblaðið - 23.09.2006, Side 35

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. SEPTEMBER 2006 35
irtæki og heimili geti gert áætlanir
inn í framtíðina án þess að eiga von
á að allar forsendur bresti vegna
gengissveiflna, hárra vaxta eða
verðbólgu.
Í nýrri skýrslu frá OECD um
efnahagsástandið á Íslandi er sett
fram sú skoðun að ekki eigi að ráð-
ast í nýjar stórframkvæmdir fyrr
en jafnvægi hafi verið náð í efna-
hagsmálum og stjórnvöld náð tök-
um á verðbólguþrýstingi. Jafn-
framt er á það bent að ef farið verði
í öll þau álver sem nú séu í und-
irbúningi þýði það að álframleiðsla
fari líklega yfir 50% af vöruútflutn-
ingi sem þýði afturhvarf til þeirrar
einhæfni sem hér ríkti þegar sjáv-
arafurðir voru lunginn af útflutn-
ingi landsins. Þá eru í skýrslunni
settar fram efasemdir um þjóð-
hagslegan ávinning af slíkum fram-
kvæmdum þegar upp er staðið.
Þetta eru mikilvæg sjónarmið sem
eiga fullan rétt á sér.
Verkefni Íslendinga
Ríkisstjórnin hefur sýnt vítavert
ábyrgðarleysi í auðlinda- og nátt-
úruverndarmálum. Þetta ábyrgð-
arleysi færir orkufyrirtækjunum
eignarréttindi á auðlindum þjóð-
arinnar og þegar þess er gætt að
sjálfstæðismenn hafa hugmyndir
um að einkavæða orkufyrirtækin er
þetta enn alvarlegra en ella.
Ósnortnar náttúruperlur eru tekn-
ar til orkunytja án þess að nokkur
tilraun hafi verið gerð til að meta
mikilvægi þeirra fyrir kynslóðir
framtíðarinnar. Samkeppnis- og út-
flutningsgreinar eiga í vök að verj-
ast vegna sértækra aðgerða í þágu
stóriðju.
Í ljósi alls sem hér er sagt er það
skoðun Samfylkingarinnar að nú
eigi að staldra við og fresta öllum
frekari virkjana- og stóriðjuá-
formum þar til heildarsýn hefur
fengist yfir auðlinda- og umhverf-
ismálin og stöðugleiki náðst í hag-
kerfinu. Í því felst ekki sú afstaða
að ekki megi virkja eða reisa stór-
iðjuver en það verður að gerast á
grundvelli skýrra og gegnsærra
leikreglna þar sem fullt tillit er tek-
ið til náttúru landsins, annarrar at-
vinnustarfsemi og þjóðarhags. Hins
vegar telur Samfylkingin að stór-
iðja eigi ekki að vera miðdepill í at-
vinnustefnu framtíðarinnar. Við Ís-
lendingar höfum alla burði til að
vera leiðandi í hátæknigreinum og
þekkingariðnaði og eigum að leita
allra leiða til að hér ríki sátt í land-
inu milli atvinnuuppbyggingar og
náttúruverndar. Að því mun Sam-
fylkingin vinna fái hún til þess um-
boð í næstu kosningum.
ingar, að heild eða hluta. Þriðji
flokkurinn nýtur lágmarksverndar
núverandi lagaramma en þau svæði
verða „opin“ fyrir ýmiss konar ann-
arri nýtingu en verndarnotum
þ.á m. fyrir virkjunum. Tilhögunin
sem hér er lýst er ekki ólík vatns-
fallalögum Norðmanna.
Mengunarkvótar
Ein er sú auðlind sem lítið hefur
verið fjallað um af löggjafanum en
það er andrúmsloftið. Eitt brýnasta
hagræna og siðferðislega úrlausn-
arefni mannkyns á okkar dögum er
að draga úr þeim loftslagsbreyt-
ingum sem þegar eru hafnar og
takast á við áhrif þeirra á líf fólks í
heiminum.
Samfylkingin vill að strax verði
hafist handa við að gera metn-
aðarfulla áætlun fyrir Íslands hönd
um að minnka útstreymi gróð-
urhúsalofttegunda. Við þá áætlun
verði stuðst í alþjóðasamningum
um losunarheimildir eftir 2012 þeg-
ar Kyoto-bókuninni sleppir. Sam-
hliða þeirri áætlun telur Samfylk-
ingin nauðsynlegt að þróa aðferðir
til að úthluta takmörkuðum meng-
unarkvótum til stóriðju og kanna
kosti þess að taka upp markað með
losunarheimildir fyrirtækja að evr-
ópskri fyrirmynd. Þær aðferðir
hafa skilað miklum árangri í heild-
arsamdrætti iðnaðarins þar sem
hvati skapast hjá hverju fyrirtæki
til að draga sem mest úr losun.
Úthlutun á mengunarkvótum
getur verið öflugt stjórntæki en
eins og málum er nú háttað hafa
stjórnvöld takmörkuð úrræði til að
halda aftur af mengandi útblæstri
stóriðjunnar. Í því sambandi er
nærtækt að líta til þess kapphlaups
sem nú er í gangi milli virkjana- og
álfyrirtækja. Ef allar þeirra fyr-
irætlanir ganga eftir verða Íslend-
ingar komnir fram úr þeim al-
þjóðlegu skuldbindingum sem þeir
tóku á sig með íslenska ákvæðinu í
Kyoto-bókuninni árið 2012. Ekkert
svar hefur fengist við því hvort og
þá hvernig íslenska ríkið eigi að
verða sér út um frekari los-
unarheimildir og hver eigi að
greiða fyrir þær.
Stöðugleiki í efnahagsmálum
Hér að ofan hefur verið tæpt á
nokkrum verkefnum sem Íslend-
ingar standa andspænis í auðlinda-
og umhverfismálum. Mikilvægt er
að þau verði leyst áður en fleiri
óafturkræfar ákvarðanir verða
teknar um nýtingu náttúruauðlinda
sem hafa mikil áhrif á þjóðarhag.
Einn þáttur þessa máls – og ekki
lítilvægur – snýr að stöðu efnahags-
mála. Eitt brýnasta verkefnið í
þeim málum nú um stundir er að
tryggja stöðugleika þannig að fyr-
félög um stórverkefni
þar sem virkjað er
fyrir stóriðju. Telur
hann heppilegast að
fjármögnun slíkra
framkvæmda sé verk-
efnabundin og með
því sé tryggt að verk-
efnið skili arði í sam-
ræmi við áhættu.
Þegar undirbún-
ingur að Kára-
hnjúkavirkjun stóð
yfir lagði ég það til við
þáverandi iðn-
aðarráðherra að
stofnað yrði sérstakt félag um
framkvæmdina, án aðkomu
Reykjavíkurborgar, en hafði ekki
erindi sem erfiði. En allt hefur sinn
tíma. Áður en lengra er haldið í
virkjanaframkvæmdum er tíma-
bært að endurvekja umræðu um
hvort fara eigi þessa leið við fram-
leiðslu og fjármögnun í tengslum
við nýjar virkjanir tengdar stóriðju.
Þannig fengju raforkufyrirtækin
raunverulegt aðhald markaðs-
aflanna sem er eðlilegt þegar þess
er gætt að þau starfa nú á sam-
keppnismarkaði.
Rammaáætlun um
náttúruvernd
Staða náttúrunnar er mjög veik í
íslenskri löggjöf. Mjög fá svæði
hafa enn verið vernduð og nátt-
úruverndaráætlun hefur ekki lög-
formlegt gildi. Síðasta áætlun nær
yfir tímabilið 2005–2008 og þar er
lögð til verndun 14 svæða. Aðeins
eitt þessara svæða hefur verið
verndað með formlegum hætti þótt
tímabil áætlunarinnar sé hálfnað.
Samfylkingin hefur nú lagt til að
unnin verði rammaáætlun um nátt-
úruvernd þar sem settar verði fram
tillögur um skipan verndarsvæða
og áætlun um það hvernig verndun
þeirra skuli háttað. Tryggðar verði
fjárveitingar til að ljúka helstu
grunnrannsóknum á náttúrufari
landsins á næstu misserum þannig
að áætlunin geti legið fyrir á kom-
andi kjörtímabili.
Í rammaáætlun um nátt-
úruvernd verður náttúrusvæðum
landsins skipt í stórum dráttum í
þrjá meginflokka eftir verndargildi
svæða. Í fyrsta lagi eru svæði þar
sem talið er að vernd sé nauðsyn-
legur nýtingarkostur. Slík svæði
þarf að friða með lögum. Þennan
flokk má kalla virka vernd en slík
svæði verður kappkostað að nýta
sem þjóðgarða og verndarsvæði
eftir því sem því verður við komið.
Annar flokkur náttúrusvæða nýtur
sérstakrar verndar, sem kalla
mætti biðvernd. Það eru svæði sem
rannsaka þarf betur og/eða talið er
að komi til greina til annarrar nýt-
vettvangi og gagnvart
mismunandi hags-
munaaðilum.
Verkefnabundin
fjármögnun
Ný viðhorf og nýjar
aðstæður sem fylgdu í
kjölfar markaðs-
væðingar raforkukerf-
isins með nýjum raf-
orkulögum kalla á
endurmat á því með
hvaða hætti ríki og
sveitarfélög koma að
nýjum virkjunum í
þágu stóriðju. Fjárfesting í slíkum
virkjunum lýtur á margan hátt öðr-
um lögmálum en framleiðsla fyrir
almennan markað. Hún felur í raun
í sér óbeina þátttöku í stóriðj-
urekstri og þ.a.l. ákveðna áhættu.
Þessi þátttaka varpar ljósi á þá
staðreynd að þegar kemur að stór-
iðju eru sértækar aðgerðir allsráð-
andi. Þetta er andstætt hug-
myndum Samfylkingarinnar um að
það sé verkefni stjórnvalda að
skapa almenn skilyrði fyrir öflugt
atvinnulíf þar sem atvinnugreinum
er ekki mismunað.
Í grein eftir Hörð Arnarson, for-
stjóra Marels, sem birtist í Mbl. 25.
febrúar sl. er vakin athygli á öllum
þeim sértæku aðgerðum sem gripið
hefur verið til á undanförnum árum
í þágu stóriðju. Virkjanir í þeirra
þágu eru fjármagnaðar með lánum
á sérkjörum vegna ábyrgða ríkis og
sveitarfélaga og fyrirtækin njóta
margvíslegra – en um leið mismun-
andi – ívilnana í formi skattaaf-
slátta og afslátta af ýmsum gjöld-
um sem öðrum fyrirtækjum um
land allt er gert að greiða.
Þessi staðreynd hefur stöku
sinnum vakið upp umræðu um það
hvort þessi framleiðsla eigi að vera
í sérstökum félögum án opinberra
ábyrgða. Hugmyndir í þessa veru
voru m.a. settar fram af sk. orku-
nefnd árið 1996, af orkustefnunefnd
Reykjavíkurborgar sem ég skipaði
árið 2002 og af Friðriki Má Bald-
urssyni prófessor á ráðstefnu við-
skipta- og hagfræðideildar HÍ árið
2001. Í erindi sem hann kallaði
,,Náttúran, stóriðja og nýskipan
raforkumála segir hann að frá sínu
sjónarhorni sé ákvörðun um virkj-
un fyrir tiltekið stóriðjuverkefni
fyrst og fremst viðskiptaleg og snú-
ist um hvort verja eigi fjármunum,
vinnuafli og landi til framleiðslu á
raforku fremur en til annarra góðra
verka. Bendir hann á að samningar
um raforkuverð til stóriðju tengi yf-
irleitt raforkuverðið við markaðs-
verð á áli sem þýði að tekjuáhætta í
virkjun fyrir álver sé ákaflega svip-
uð og í álverinu sjálfu. Leggur hann
til að stofnuð verði sérstök hluta-
auðlindanefndar að brýnt væri að
móta samræmda stefnu og stjórn á
nýtingu náttúruauðlinda Íslands
sem skapi heilsteyptan lagaramma
um hlutverk og ábyrgð ríkisins á
ráðstöfun og nýtingu nátt-
úruauðlinda. Nefndin lagði m.a. til
að tekið yrði upp ákvæði í stjórn-
arskrá þar sem nýtt form eign-
arréttar, þjóðareign, yrði skil-
greint. Samkvæmt því mætti veita
einstaklingum og lögaðilum tíma-
bundna heimild til afnota af nátt-
úruauðlindum í þjóðareign gegn
gjaldi. Í nefndarálitinu segir m.a.:
,,Þegar um er að ræða auðlindir
sem ekki hafa verið nýttar áður,
t.d. nýjar námur eða vatnsafls-
virkjanir í óbeisluðum fallvötnum,
telur nefndin rétt að selja nýting-
arrétt til langs tíma á markaðs-
verði eða á uppboði þar sem að-
stæður leyfa.“ Undir þetta hefur
Samfylkingin tekið enda væri með
þessum hætti tryggt að þjóðin
fengi hlutdeild í þeim umframarði
eða auðlindarentu sem nýting auð-
lindanna skapar.
Er skemmst frá því að segja að
tillögur auðlindanefndar hafa enn
ekki náð fram að ganga þótt sex ár
séu liðin. Stjórnarskrárnefnd er að
störfum og þar hefur málið verið
þæft illu heilli. Samfylkingin legg-
ur á það mikla áherslu að nefndin
skili tillögu um þjóðareign þannig
að eignarhald þjóðarinnar á nytja-
stofnum á Íslandsmiðum og nátt-
úruauðlindum í þjóðlendum verði
virkt.
Engar reglur hafa heldur verið
settar um skynsamlega stjórn á
nýtingu auðlindanna.
Auðlindalögin, sem svo hafa ver-
ið kölluð, eru að stofni til frá 1998
og þar er enn gert ráð fyrir að út-
hlutun rannsóknar- og nýting-
arleyfa sé í höndum iðnaðarráð-
herra án þess að nokkrar reglur
hafi verið settar um hvernig valið
skuli milli aðila, hvað þá hvort
gjald skuli koma fyrir nýting-
arleyfið. Um þetta vald ráðherra
var harkalega deilt á síðasta þingi
og fyrir harðfylgi stjórnarandstöð-
unnar fékkst það samþykkt að
skipuð yrði nefnd til að gera til-
lögur um hvernig standa ætti að
málum. Nefndin átti líka að takast
á við það viðamikla hlutverk að
,,marka framtíðarstefnu“ um nýt-
ingu þeirra auðlinda sem lögin ná
til. Enn hefur engin niðurstaða
fengist í þá vinnu og það kann að
taka nokkurn tíma að leiða þá um-
ræðu til lykta á hinum pólitíska
i á
ru mjög
rnd-
ert óeðli-
asa
rtækjum
sem
a nytja
a verka-
nd-
r stjórn-
rkaði er
g vanda-
hefur
ð sam-
ynleg lög
danýt-
Ef það
engra er
ar verði
a veruleg
fi okkar
egar
ð fótum
En til
Ef marka
g iðn-
ki fyrir
em vísar
hvort er
og hug-
k-
eirrar
ja auð-
ar skorð-
efna auð-
ma álit
pphlaup
hefur
uð-
vernd-
rir
um
uð-
ar.
tt að
hafa
ð
yr-
nn al-
Ingibjörg Sólrún
Gísladóttir
Höfundur er formaður
Samfylkingarinnar.
virðisaukaskatt úr fimm í tíu prósent út af
vandamálinu með lífeyrissjóðina. Þeir
virðast ekki sjá aðra leið en hækkun
óbeinna skatta og mér er sagt að trúlega
muni þessi umræða enda með því að
skattar verði hækkaðir þó svo að Abe,
sem taka mun við forsætisráðherraemb-
ættinu af Koizumi síðar í mánuðinum,
hafi ekki tekið afgerandi afstöðu til máls-
ins.
Áhugasamir um Ísland
Annars er ég almennt mjög ánægður með
ferðina. Japan á sér merkilega menning-
arsögu. Það hafa líka ótrúlegar hamfarir
dunið á Tokyo á síðustu öld, sérstaklega
vegna jarðskjálfta og síðan í seinni heim-
styrjöldinni. Vegna þessa hefur þurft að
byggja borgina upp nánast frá grunni í
tvígang á síðustu hundrað árum en þarna
er í dag eitthvert þéttbýlasta svæði á
jörðinni. Japanir voru skemmtilegir, opn-
ir og viljugir til að ræða hvaða umræðu-
efni sem er. Þeir eru einnig mjög áhuga-
samir um Ísland. Margir þingmannanna
höfðu heimsótt okkur og óska sér að gera
það aftur í náinni framtíð. Þeim finnst
þetta land með jafn fáa íbúa og raun ber
vitni og gott efnahagsástand vera bæði
merkilegt og stórfallegt. Heimsóknin nú
var fyrst og fremst hugsuð sem kynn-
isferð fyrir mig. Ég tel mig hafa náð að
sanka að mér ýmsum upplýsingum og
vitneskju á stuttum tíma en gafst einnig
mjög gott tækifæri til að fá innsýn í jap-
anska menningu, fór meðal annars á
súmóglímu og heimsótti Tsukiji-
fiskmarkaðinn,“ sagði Bjarni að lokum,
greinilega hæstánægður með ferðina.
varðandi fríverslunarsamning og geti
ekki betur séð en að við séum aðallega að
flytja út fisk til Japans sem ekki sé toll-
aður og því sjái þeir ekki vandamálið í
þessu. Mín afstaða er hins vegar sú að
það er ekki stjórnvalda að sjá fyrir hvers
konar viðskipti muni blómstra á grund-
velli slíkra samninga. Hlutverk stjórn-
valda er að skapa umhverfið og þá munu
gagnkvæm viðskipti eiga sér stað til
hagsbóta fyrir báða aðila,“ segir Bjarni.
„Á fundi með hópi þingmanna úr jap-
ansk-íslenska vinafélaginu nefndi ég, m.a.
eftir að hafa heimsótt bæði kauphöllina
og fjármálaeftirlitið, að ég gæti ekki bet-
ur séð en landsmenn væru búnir að ná
ákveðnum endapunkti í niðursveiflunni
og nú væri kominn tími til að hefja nýtt
vaxtarskeið. Á máli þeirra mátti merkja
að þótt margt hefði áunnist væri enn mik-
ið verk að vinna og var þá einkum vísað í
fjárlagahallann og vandamálið með lífeyr-
issjóðina. Það er gaman að því að í jap-
ansk-íslenska vinafélagi þingsins eru
hartnær jafnmargir félagar og þingmenn
eru á Íslandi.“
Vilja meiri einkavæðingu
og lægri skatta á fyrirtæki
„Ég hitti einnig fulltrúa Samtaka at-
vinnulífsins, sem var satt best að segja
eins og að hitta starfsbróður hans hér
heima að því leyti að áherslurnar hljóm-
uðu mjög keimlíkt. Hann talaði um að rík-
ið þyrfti að skera niður, það væri með allt
of mikla yfirbyggingu. Menn vilja greini-
lega almennt minni ríkisumsvif, meiri
einkavæðingu og lækkun fyrirtækja-
skatta, sem nú eru fjörutíu prósent. Það
vakti hins vegar athygli mína að samtökin
eru þeirrar skoðunar að hækka verði
stöðu manna til hvalamálsins. Það var já-
kvæður tónn í mönnum, sérstaklega þeim
þingmönnum sem ég ræddi við og greini-
legt er að Japanar eru að vinna að lausn
með Norðmönnum svo þeir geti komið
sínum hvalaafurðum á markað í Japan.
Sumir þingmanna hafa reyndar áhyggjur
af því að ungt fólk sé ekki vant því að
borða hvalkjöt og því þurfi að kynna það
betur fyrir því, en það er eins og hvert
annað markaðsverkefni.“
Bjarni segist á fundum sínum með
embættismönnum hafa rætt hin ýmsu
mál,m.a. utanríkismálastefnu Japana,
einkavæðingu póstsins og efnahags-
ástandið almennt.
„Ég hleraði einnig afstöðu manna til
tvísköttunar- og fríverslunarsamninga.
Þeir eru nú ekki mjög jákvæðir í þeim
málaflokki. Segjast hafa skoðað málið
Koizumi fór fremstur í flokki og nú er það
orðin viðtekin venja yfir heitustu mán-
uðina að skilja jakkann og bindið eftir
heima. Talið er að í fyrra hafi sparast
460.000 tonna útblástur af koltvísýringi
vegna þessara aðgerða.“
Ánægja með samvinnu gegn
ólöglegum veiðum á úthafinu
Aðspurður sagði Bjarni að heimsóknin
hefði tvímælalaust verið gagnleg. „Ég tók
upp nokkur mál þegar tækifæri gafst, t.d.
lýsti ég yfir ánægju með samvinnu land-
anna varðandi aðgerðir til að hindra ólög-
legar veiðar á úthafinu. Tilefnið var það
að japönsk stjórnvöld hindruðu löndun á
ólöglegum afla úr Polstar eftir samstarf
við íslensk stjórnvöld fyrir skemmstu, en
skipið hafði verið að veiðum hér fyrir utan
landhelgi okkar. Einnig hleraði ég af-
ndi lífeyrissjóðakerfisins
tur því þjóðin er að eldast
m fer fækkandi. Aðgerðir
nar til að bæta vinnuskil-
ka áhrif þeirra og skapa
na samfélag eru liður í bar-
lksfækkun. Þetta er hins
g sem mótast að miklu leyti
enjum og hefðum sem get-
tíma að vinda ofan af.
heilbrigðisnefnd þingsins
mynda, sem dæmi um hve
d, að fóstureyðingar væru
amál, því þær væru um
úsund á móti rúmlega
m fæddum. Langur lífaldur
öngum vakið athygli en
að síður merkilegt að
eru um þrjátíu þúsund
að ná 100 ára aldri.“
st merkilegt að sjá og
l áhrif ríkisstjórn Koizumi
Cool-Biz “ herferðinni. „Í
ð spara orkunotkun Jap-
farið í herferð sem í stuttu
það að ríkisstjórnin hvatti
nota loftkælinguna mun
ert hafði verið og um leið
sem nýr siður að menn
ndið og færu úr jakkanum.
æru menn nokkuð ,,cool“.
að
apans
Ljósmynd/Jónas Hallgrímsson
Fundur Bjarni Benediktsson með Masako Iso hjá japönsku alþjóðamálastofnuninni.
jonas@jonashallgrimsson.com