Morgunblaðið - 23.09.2006, Side 46

46 LAUGARDAGUR 23. SEPTEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
✝ Snær Jóhann-esson fæddist í
Haga í Aðaldal í
Suður-Þingeyj-
arsýslu 10. nóvem-
ber 1925. Hann and-
aðist á Landspítala
– háskólasjúkrahúsi
aðfaranótt 13. sept-
ember síðastliðins.
Foreldrar hans voru
Jóhannes Frið-
laugsson kennari,
skáld og bóndi í Að-
aldal, f. 29. sept.
1882, d. 16. sept.
1955, og Jóna Jakobsdóttir hús-
freyja, f. 8. jan. 1904, d. 11. apríl
1983. Systkini Snæs eru: Hugi, f.
24. júlí 1923, brúarsmiður í
Reykjavík, Heiður, f. 28. mars
1928, húsmóðir á Akureyri, Völ-
undur, f. 23. ágúst 1930, húsa-
smíðameistari á Egilsstöðum,
Hringur, f. 21. des. 1932, d. 17. júlí
1996, listmálari í Reykjavík, Fríð-
ur, f. 29. jan. 1935, d. 24. febrúar
2004, húsmóðir á Akureyri, Dag-
ur, f. 26. mars 1937, bóndi í Haga í
1952 til ársins 1972 er hann hóf
störf í Fornbókaversluninni Bók-
inni hf. í Reykjavík þar sem hann
varð síðar meðeigandi. Þar lét
hann af störfum árið 1995. Snær
var um áratuga skeið fenginn til
að verðmeta fágætar bækur og
bókasöfn einkaaðila og þótti einn
helsti sérfræðingur landsins á því
sviði.
Snær var formaður Félags bók-
bandsnema í Reykjavík 1947–1948
og í ritnefnd Iðnnemans 1948–
1949. Hann var einn af stofn-
endum Myntsafnarafélags Íslands
19. janúar 1969 og sat í fyrstu
varastjórn þess 1969–1973. Þá sat
Snær í stjórn Félags Þingeyinga í
Reykjavík og sögunefnd sama fé-
lags. Hann var einn af aðstand-
endum bókarinnar Aðaldalur
(1980), einn af útgefendum bók-
arinnar Gróin spor (1982), sat í út-
gáfuráði Kötlurits (1987), sem
helgað var minningu Páls Jóns-
sonar bókavarðar, og var einn af
útgefendum Leiðaróðs um Horn-
strandir (1991). Snær var sérlegur
áhugamaður um íslensk bókfræði
og bókmerki (Ex libris) og átti
markvert safn slíkra merkja.
Útför Snæs var gerð í kyrrþey
22. september.
Aðaldal, og Freyr, f.
18. ágúst 1941, bygg-
ingatæknifræðingur
í Reykjavík.
Snær kvæntist 11.
febrúar 1950 Birnu,
f. 12. maí 1917, Ólafs-
dóttur bónda á Ferju-
bakka í Öxarfirði
Gamalíelssonar, f. 30.
apríl 1890, d. 14. júní
1976, og konu hans
Aðalheiðar Björns-
dóttur húsfreyju, f.
11. nóv. 1897, d. 3.
júlí 1977. Dóttir
þeirra Snæs og Birnu er Mjöll,
fornleifafræðingur, fædd 12. febr-
úar 1950.
Að loknum bernsku- og ung-
lingsárum í Haga í Aðaldal hélt
Snær suður til Reykjavíkur og hóf
bókbandsnám í Prentsmiðjunni
Eddu hf. í Reykjavík árið 1945.
Hann lauk burtfararprófi frá Iðn-
skólanum í Reykjavík vorið 1948
og fékk sveinsbréf 1. október
1949. Hann starfaði í Eddu í bók-
bandi 1949–52 og við birgðavörslu
Það er ótrúlega sárt að þurfa nú að
kveðja Snæa, föðurbróður minn og
kæran vin. Hann var vissulega kom-
inn á 81. aldursárið en óháð aldri er
dauði allra góðra drengja ótímabær.
„Eigum við ekki að kíkja á Reyni-
melinn?“ var setning sem hljómaði
nærfellt vikulega í eyrum mér frá
barnæsku. Næsta skref var að kanna
hvernig landið lá og ef það var slétt
var haldið vestur í bæ í heimsókn til
Snæa og Birnu. Föðurbróðir minn og
hans einstaka kona höfðu hreiðrað
þar um sig í kjallaraíbúð fyrir margt
löngu og það var ljóst að hjartagæska
og hugarleikfimi af bestu gerð þurfa
ekki mikinn fermetrafjölda til að þríf-
ast vel. Bækur og myndir á öllum
veggjum, þykkur tóbaksilmur í lofti,
bakkelsið komið á borðið áður en búið
var að létta yfirhöfnunum af komu-
mönnum; gestkvæmt og hlýlegt
menningarheimili af því tagi sem sæt-
ir tíðindum í dag.
Snær dýpkaði róminn og dró seim-
inn þegar hann ávarpaði gesti sína við
komuna, bauð góðan daginn og spurði
svo með blik í augum: „Hvað segja
framsóknarmenn í dag?“ Þeir sem
knúðu dyra voru sjaldnast framsókn-
armenn en í þessum ávarpsorðum
birtist góðlátleg og á stundum stríðn-
isleg kímni hans. Nokkurs konar öf-
ugmæli með ívafi fínlegrar hæðni sem
ekki beindist að komumönnum held-
ur viðhengjum umrædds stjórnmála-
flokks, sem Snær hafði ekki í háveg-
um. Þótt mér vitanlega hafi hann
aldrei gengið í Sameiningarflokk al-
þýðu – Sósíalistaflokkinn meðan hans
naut við, og tæpast heldur í Alþýðu-
bandalagið nema kannski þegar
smalað var í það til að hnekkja valda-
töku Hannibals Valdimarssonar í lok
sjöunda áratugarins, sló hjarta hans
vinstra megin frá unga aldri.
Hann dró sem svo pólitískar skoð-
anir sínar sjaldnast í dilka tiltekins
flokks og þótti trúlegast aðild að
stjórnmálaflokki hefta um of súrefn-
isflæði til heilans, en trú hans á að
samfélagið ætti að einkennast af lýð-
ræðislegum og manneskjulegum
jöfnuði leyndist engum. Hann virtist
líka nær fullkomlega áhugalaus um
peninga og hafði óbeit á þeim sem
sönkuðu að sér veraldlegum auði til
þess eins að sanka að sér auði.
Áhugi hans á stjórnmálum var
sömuleiðis ósvikinn og hann hafði
glöggan sögulegan skilning á veltum
og vendingum flokkanna gegnum tíð-
ina. Af sömu rótum runninn var áhugi
hans á þeim Íslendingum sem sótt
höfðu sér uppfræðslu til Komintern,
þriðju alþjóðasamtaka kommúnista,
og einnig þeim mönnum sem mars-
eruðu undir merkjum nasisma á Ís-
landi fyrir seinni heimsstyrjöld og
þeim sem ekki drógu lærdóm af skelf-
ingum hennar og héldu áfram að
hylla hakakrossinn að henni lokinni.
Vitneskja hans um þessa ógæfusömu
einstaklinga var víðfeðm og hann
safnaði upplýsingum nánast mark-
visst hvaðanæva. Þar naut hann góðs
af að vera feiknaminnugur fram á
seinustu misseri, svo mjög að undrum
sætti. Áreynslulaust gat hann halað
upp úr minninu nöfn manna og ártöl
og tengsl við hina og þessa aðila og at-
burði. Stundum þótti mér hann full-
hallur undir samsæriskenningar, en
ósjaldan leiddi þó rás tímans í ljós að
hann hafði haft á réttu á standa. Og
þó svo væri ekki var hægðarleikur að
skilja að áhugi hans á baktjaldamakki
og hinum leyndu þráðum valdsins
stafaði ekki síst af því hversu ríkulega
ánægju hann hafði af góðum og safa-
ríkum sögum – og ekki spillti smá-
slurkur af tvíræðni. Hann kunni ara-
grúa þeirra og var sjálfur
skemmtilegur sögumaður sem fannst
óþarft að spara kryddið.
Bókaminni hans var að sama skapi
undravert, hvort sem laut að efni
þeirra eða ferilsögu. Það var nánast
hægt að ganga að því vísu að væri bók
fágæt vegna aldurs, vegna þess að um
sérprent var að ræða, vegna þess að
hún væri úr upplagi sem hafði verið
eytt eða vegna einhverra frávika ann-
arra, þá vissi Snær allt sem unnt væri
að vita um málið. Slík vitneskja ætti
að nægja flestum en þekkingu hans
þraut þó ekki þar og oftar en einu
sinni heyrði ég hann rifja upp verð
bókar sem hann hafði selt fyrir
kannski áratug, ein tugþúsunda bóka
sem hann höndlaði með öll árin sem
hann stundaði fornbókaverslun, en
slíkar tölur voru sem stimplaðar inn í
stálminni hans.
Hann var einnig fjölfróður um bók-
merki, ex libris, og átti trúlegast
besta safn slíkra merkja í einkaeign
hérlendis. Fyrir um það bil ári skrif-
aði ég grein um bókmerki að hans
beiðni, mér var það ljúft og skylt og
þótti lítið endurgjald fyrir allt það
góða sem Snæi gaukaði að mér gegn-
um tíðina.
Frá unga aldri var ég tíður gestur í
Bókinni. Fyrst á Skólavörðustíg og
seinna á Laugavegi, og þótti smápatt-
anum ekki tiltökumál að taka strætó
frá Breiðholtinu niður á Lækjartorg
til að sækja barna- og unglingabækur
í massavís og anda að sér því sérstaka
og ilmþrungna andrúmslofti sem set-
ur mark sitt á fornbókabúðir, ekki
síst þegar rignir útifyrir. Þegar ár-
unum fjölgaði tjaslaði ég saman með
aðstoð Snæa nær komplett safni af
ævintýrum Basils fursta sem síðan
var selt góðu verði, gott ef það var
ekki kjarneðlisfræðingur sem hreppti
hnossið, glæpasögur voru meltar ótt
og títt og þegar loks allt þetta var að
baki í byrjun menntaskólans hófst leit
í hillunum og hraukunum að bók-
menntaverkum og sjaldséðum kjör-
gripum.
Alltaf var Snæi til staðar, íhugull
og með eindæmum fróður um bækur
og bókmenntir. Seinustu árin gaf
hann mér ófáar perlur úr eigin safni
og þótt ég reyndi ákaft fékk ég aldrei
fullþakkað honum örlætið. Þegar ég
hóf sjálfur að skrifa vissi ég að hann
fylgdist gaumgæfilega með birtum
verkum, þegar bækurnar komu út
þaullas hann þær og vegna bók-
menntalegrar yfirsýnar hans og þess
hversu mikils ég mat hann þótti mér
ævinlega vænt um fréttir af velþókn-
un hans.
Ótal margir og sumir þeirra blá-
ókunnugir honum nutu góðs af þekk-
ingu hans á sviði bóka sem og mörg-
um sviðum öðrum, og það var ekki að
ástæðulausu að stundum var talað um
að leita til KGB þegar fletta þurfti
upp í hugarspjaldskrám Snæa. Hann
skildi að um virðingarvott væri að
ræða og var konunglega skemmt þeg-
ar bandarískur fræðimaður gat hans í
þakkarlista ritgerðar sinnar sem
„helsta erindreka KGB á Íslandi“. En
aldrei vænti hann neinnar umbunar
fyrir upplýsingagjöf sína, þótt iðulega
væri hún tímafrek og kallaði á um-
stang. Þar birtist glöggt örlæti hans
og hlýr hugur.
En vei þeim sem misnotuðu traust
hans. Ég vil ekki telja Snæ hafa verið
langrækinn mann, en hann var óbif-
andi í skoðunum sínum á þeim sem
komu fram við hann af óheilindum;
þeir sem brugðust honum eða sýndu
undirferli gátu aldrei vænst uppgjaf-
ar saka. Ef vegið var ómaklega að
þeim sem honum voru kærir gegndi
sama máli; hann var ákaflega trúfast-
ur vinum sínum og fjölskyldu og það
þykknaði í honum ef gert var á þeirra
hlut.
Oftast var Snæi þó léttur í skapi,
mikill húmoristi og stutt í prakkara-
bros af Hagastofni og hlátur sem
teygði sig djúpt ofan í maga. Hann
gerðist símsækinn þegar tappi var
dreginn úr flösku á árum áður og þá
var hringt víða og spjallað lengi við
vini og kunningja og stundum þegar
glaðast var á hjalla söng hann fyrsta
erindi sálmsins Lýs, milda ljós, í
gegnum þennan geim, fyrir viðmæl-
endur sína og var þá spurning hvor
hefði meira gaman af, söngvarinn eða
áheyrandinn.
Í minningu minni stendur hann í
rauðri rúllukragapeysu í stofunni á
Reynimel, önnur höndin í buxnavas-
anum, filterslaus camel-sígaretta
rjúkandi milli fingranna á hinni sem
hann strýkur um leið með úfinn höku-
toppinn og augun stara á móti
gluggabirtunni hugsandi og ögn fjar-
ræn yfir gleraugun sem sigið hafa
niður á nefið. Hraðfara minnið leitar
svars við spurningu sem upp hefur
verið borin. Birna horfir á hann með
blíðu brosi ástríkis og þolinmæði sem
aldrei bliknaði, þar átti heill og sann-
ur kærleikur sér griðastað.
Elsku Birna og Mjöll, margir deila
með ykkur djúpri sorg vegna fráfalls
frænda en ykkar er missirinn vitan-
lega mestur. Hugur okkar allra er hjá
ykkur. Snæa vil ég hins vegar kveðja
með sömu orðum og hann kvaddi oft-
ast með, glettinn í bragði: „Farðu
varlega og Stalín veri með þér.“
Sindri Freysson.
„Sæl og blessuð frænka litla, hefur
þú ekki eitthvert gott slúður handa
mér að norðan?“ Þannig byrjuðu sím-
töl okkar Snæs eftir að ég flutti með
fjölskylduna norður. Æskuminningar
mínar um Snæ snúast um þá undra-
veröld sem Bókin var og þar gat ég
gleymt mér tímunum saman þegar
við mamma kíktum á Laugaveginn.
Alltaf fór ég heim nokkrum bókum
ríkari og passaði Snær upp á að ég
læsi heimsbókmenntir eins og þá fé-
laga Hróa hött og Ívar hlújárn. Einn-
ig áskotnuðust mér innbundnar
myndasögur um Tarzan og allar voru
bækurnar sem ég eignaðist lesnar
spjaldanna á milli. Trúr sinni sann-
færingu hringdi Snær lengi í mig á af-
mælisdaginn minn 1. maí enda þótti
honum þetta hinn mesti hátíðisdagur
og söng jafnvel fyrir mig „Nallann“ ef
sá gállinn var á honum.
Ég kynntist þessum öðlingi sem
frændi minn var enn betur þegar ég
flutti til Reykjavíkur og hóf nám í há-
skólanum. Þá tóku Snær og Birna
mig undir sinn verndarvæng, sáu til
þess að ég borðaði almennilega ásamt
því að halda mér uppi á bókum og síð-
ast en ekki síst líflegum og skemmti-
legum samræðum sem snerust oftast
um pólitík eða sagnfræði. Þótt ég
hætti að vera daglegur gestur hjá
þeim á Reynimelnum héldum við allt-
af góðu sambandi í gegnum síma og
einnig kíktum við til þeirra í borg-
arferðum okkar enda ólýsanlega
skemmtilegt að þiggja kaffi hjá þeim
hjónum. Snær hélt áfram að sjá okk-
ur fyrir bókum þegar hann rakst á
eitthvað sem honum fannst að ég ætti
að eiga og hefðin lifði því dætur mínar
fengu alltaf bókapakka undir jólatréð
frá þessum öðlingshjónum.
Elsku Birna og Mjöll, hugur okkar
allra hefur verið hjá ykkur þessa síð-
ustu daga sem Snær lifði og sárt þótti
okkur að geta ekki kvatt frænda al-
mennilega en í anda frænda míns
fögnum við lífinu og þökkum ógleym-
anleg kynni.
Sædís Gunnarsdóttir
og fjölskylda.
Fyrstu kynni mín af Snæ voru fyrir
rúmlega þremur áratugum, en þá var
hann innanbúðar í Bókinni hf. á
Skólavörðustíg og seldi bæði gamlar
og nýjar bækur og rit. Ég stóð þar
gleiður á miðju gólfi og ræddi við
hann um eitt og annað þegar ég fann
hjá mér óviðráðanlega löngun til þess
að sýna honum og sanna að ég vissi
sitt lítið af hverju um fornar og fágæt-
ar bækur. Um þetta leyti var ég að
tína saman Rit Jónasar Hallgríms-
sonar í fimm bindum, sem gefin voru
út á árunum 1929-1937, en Matthías
Þórðarson þjóðminjavörður sá um út-
gáfuna. Með hverju bindi fylgdi skýr-
ingarhefti og þóttist ég búa yfir all-
mikilli vitnesku og töluverðum
fróðleik um þetta ágæta verk, sem
jafnvel Jón Helgason prófessor gaf
sér tíma til þess að yrkja um. Ein-
hvern veginn fór það svo að við Snær
fórum að þrátta um eitt og annað
varðandi þessi rit og vorum hreint
ekki sammála um innihald einstakra
binda, útgáfuár og ýmislegt fleira.
Hélt ég fram skoðunum mínum af
ekki alllitlu yfirlæti og þóttist hafa
unnið þarna mikinn og verðskuldaðan
sigur. Hinu get ég ekki neitað að þeg-
ar ég fór að skoða betur minn ágæta
sigur velkominn heim að kvöldi sá ég
mér til mikillar furðu að hann var
enginn, þvert á móti hafði Snær ávallt
haft á réttu að standa. Ill þótti mér sú
gangan fyrsta og ákvað ég að forðast
Snæ framvegis og að minnsta kosti
ekki gefa honum annað tækifæri til
þess að reka mig á gat. Það fór þó á
annan veg því að Snær og Birna urðu
mínir bestu vinir og er ekki fjarri
sanni að ég hafi orðið heimagangur
hjá þeim. Þrátt fyrir heiðarlegar til-
raunir mínar til þess að éta þau út á
gaddinn tókst mér það aldrei. Mý-
vatnsreyð og magálar mættust þar í
miðju trogi og virtust aldrei til þurrð-
ar ganga.
Sá sem þessar línur skrifar er einn
af þeim sem þrátt fyrir litla lestrar-
getu og slæmt minni hefur haft tölu-
verða ánægju af bókum. Þeirri
ánægju deildum við Snær. Ég veit
ekki hvort hann náði að lesa allar
bækur, sem hafa verið skrifaðar og
þýddar á íslensku, en ég trúi því að
einungis fáeinar hafi þá verið eftir.
Ég varð alltaf svolítið undarlegur inn-
an um mig þegar ég hafði verið mán-
aðartíma að lesa eitt hefti af Basil
fursta, en á sama tíma hafði Snær
plægt sig í gegnum bókastafla sem
var á við meðalstórt lestrarfélags-
bókasafn eins og þau voru í byrjun
síðustu aldar. Snær var í eðli sínu
mikill fræðimaður og ég sáröfundaði
hann af þeim eiginleika. Engan vissi
ég betur að sér í íslenskri bókfræði né
fróðari um íslensk bókmerki (ex li-
bris) og hann var ákaflega vel að sér
um íslenska mynt. Hann var einn af
stofnendum Félags íslenskra mynt-
safnara og skrifaði í tímarit félagsins
grein um vörupeninga Helga Einars-
sonar frá Neðranesi, en hún birtist
árið 1978. Einhvern veginn læðist að
mér sá grunur að mun meira hafi
birst á prenti eftir Snæ, en hann átt
það sameiginlegt með höfundum Ís-
lendingasagna að gleyma að merkja
sér handritið.
Ég kann ekki að skilgreina menn-
ingu betur en Steinn Steinarr, en
taldi mig samt finna meira en smjör-
þefinn af henni í stofunni hjá þeim
hjónum Snæ og Birnu. Meðan Birna
fór með kveðskap eftir sig og aðra á
íslensku eða öðrum heimstungum þá
mat Snær hvert ritið á fætur öðru til
fjármuna eftir fágæti, útliti og inni-
haldi. Hins vegar varð ég aldrei vitni
að því að til árekstra kæmi milli
þeirra hjóna þó að umræðuefnin
væru ekki ávallt þau sömu.
Enginn hefur kennt mér jafnmikið
um bækur og rit og Snær og fyrir það
langar mig til þess að þakka hér og nú
og varla seinna vænna. Mér finnst að
hann hefði vel mátt lifa lengur, en þar
sem ég kann enga lausn á gátu lífs og
dauða ætla ég ekki að fara frekar út í
þá sálma. Við Inga færum Birnu og
Mjöll og öllum öðrum aðstandendum
okkar innilegustu samúðarkveðjur
vegna fráfalls Snæs.
Leifur A. Símonarson.
Þeim fækkar nú óðum, Íslending-
unum, sem fæddir voru á fyrstu ára-
tugum tuttugustu aldar, sprottnir
upp úr jarðvegi íslenskra sveita og
aldir upp við atvinnuhætti og siðvenj-
ur liðinna alda sem furðu lítið höfðu
breyst fram að þeim tíma. Þeir gjör-
þekktu sögu lands síns og þjóðar, því
að þeir voru sjálfir lifandi partur af
sögunni og landinu á mótum gamals
tíma og nýs. Engin kynslóð þjóðar-
sögunnar hefur lifað aðra eins breyt-
inga- og byltingatíma og haft frá jafn
mörgu og merkilegu að segja og þess-
ir fulltrúar liðinnar tíðar. Einn þeirra
var Snær Jóhannesson, fyrrum bók-
bindari og bóksali, sem féll frá hinn
13. september sl. og verður kvaddur
hinstu kveðju í dag.
Hér verða ekki rakin æviatriði
Snæs með ítarlegum hætti, þar sem
þeim eru gerð skil á öðrum stað hér í
blaðinu, en þess þó getið að hann var
af þingeyskum kjarnaættum kominn,
sonur rithöfundarins og skólamanns-
ins landskunna Jóhannesar Frið-
laugssonar frá Fjalli og konu hans
Jónu Jakobsdóttur, fæddur árið 1925
í Haga í Aðaldal í Suður-Þingeyjar-
sýslu. Jóhannes faðir hans ritaði
margar athyglisverðar bækur og
skrifaði greinar og hugleiðingar af
ýmsu tagi í blöð og tímarit á sínum
tíma, allt frábærlega vel úr garði gert
að því er varðaði hugsun og málfar.
Var þar um að ræða hreina og fágaða
íslenska frásagnarlist eins og bók
hans, Gróin spor, sem aðstandendur
hans gáfu út að honum látnum árið
1982, ber með sér. Dýraverndar- og
æskulýðsmál voru honum sérstak-
lega hugleikin og mörg sjónarmið
hans í þeim efnum eru enn í fullu
gildi.
Af föður sínum hefur Snær eflaust
numið kjarngott mál og vandaðan stíl
sem svo mjög einkenndu þær ritsmíð-
ar er hann lét frá sér fara um ævina,
en rík listgáfa virðist hafa einkennt
þau Hagasystkin, ekki síst Hring list-
málara sem féll frá fyrir aldur fram
og var þjóðinni allri harmdauði. Þá
má geta þess að bróðursonur Snæs,
Sindri Freysson, er meðal efnileg-
ustu rithöfunda þjóðarinnar um þess-
ar mundir.
Snær yfirgaf heimahagana og flutt-
ist til Reykjavíkur á ungum aldri,
gekk að eiga Birnu Ólafsdóttur, sjald-
gæfa mannkostakonu ættaða úr Ax-
arfirði, árið 1950 og stofnaði með
henni heimili. Þau eignuðust eina
dóttur barna, Mjöll, fornleifafræðing,
stolt og yndi foreldra sinna.
Snær nam bókband og lagði stund
á prentsmiðjustörf uns hann gerðist
verslunarmaður á miðjum aldri og
Snær Jóhannesson