Morgunblaðið - 12.03.2007, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 12. MARS 2007 21
„ÉG VAR fátæk og kjarklítil, við
áttum enga sterka að, því lét ég það
yfir mig ganga að barnið var tekið af
mér. Mér fannst ég vera lítilsvirt og
þannig var farið með fleiri konur
sem einnig voru fátækar og ein-
stæðar. Allur minn tími fór í að
vinna og hugsa um börnin. Ég var
reglusöm, hvorki reykti né drakk,
heilsuhraust og fór
aldrei út að skemmta
mér.“ Svona lýsir Ása
Hjálmarsdóttir veru-
leika sínum í Hafn-
arfirði árið 1968 í
áhrifamikilli grein og
viðtali í Morgunblaðinu
á síðustu dögum. Og
sonur hennar Konráð,
sá sem tekinn var af
henni, lýsir neikvæðum
áhrifum fátæktar og
stéttaskiptingar í Hafn-
arfirði á barnæsku sína
og skólagöngu, að ekki
sé minnst á það ofbeldi og harðræði
sem hann sætti í Breiðavík.
Það var félagsstaða Ásu og
barnanna hennar sem leiddi til þess
hvernig komið var fram við hana og
börnin hennar. Þeir sem stunduðu
óknytti með Konráði áttu sterkari
bakhjarla, þeir voru ekki teknir af
foreldrum sínum. Sá persónulegi
skaði sem þarna varð er ómældur,
en hann er líka samfélagsins alls,
eins og rakið verður í þessari grein.
Er ekki allt breytt í dag?
Þetta var 1968, hefur ekki allt
breyst hér? Hafa ekki allir það svo
gott eftir valdatíð Sjálfstæðisflokks-
ins, hafa ekki tekjur allra aukist í 16
ára valdatíð hans eins og helsti áróð-
ursmaður flokksins Hannes Hólm-
steinn predikar nú á fundum um allt
land og í fjölmiðlum.
Því miður segir það ekki alla sög-
una. Félagslegur ójöfnuður og
stéttaskipting er ávallt afstætt, þ.e.
þú metur stöðu þína út frá öðrum í
samfélagi þínu, ekki öðrum sam-
félögum. Fátæk börn í Afríku voru
ekki viðmið Konráðs árið 1968, held-
ur hinar fjölskyldurnar í Hafn-
arfirði. Það er ástæða þess að við-
teknir mælikvarðar á fátækt eru
afstæðir, þ.e. ráðast af tekjudreif-
ingunni en ekki tekjuupphæð.
Stefán Ólafsson prófessor hefur
sýnt fram á að í tíð núverandi rík-
isstjórnar hefur ójöfnuður vaxið.
Það sem meira er, Stefán hefur sýnt
fram á, að hann hefur einkum vaxið
vegna skatta- og bótaákvarðana rík-
isstjórnarinnar, en ekki vegna þess
hvernig kaup og kjör gerast á mark-
aði, markaðsaflanna. Talsmenn rík-
isstjórnarinnar og fræðimenn sem
ganga erinda hennar, eins og Hann-
es Hólmsteinn, bera ekki brigður á
þessa útreikninga, en segja þá ekki
skipta máli því „kakan“ hafi stækk-
að, svo allir hafi fengið meira en áð-
ur – en sumir þó mun meira en aðrir.
Lágtekjufólk hefur dregist aftur úr
öðrum í samfélaginu og að halda því
fram að það skipti ekki máli er auð-
vitað fásinna.
Nýleg könnun Hagstofunnar sýn-
ir að almenn fátækt er hér svipuð að
umfangi og á hinum Norðurlönd-
unum, þó barnafátækt sé talsvert
meiri hér. Hagstofukönnunin nær
ekki til allra tekna og segir því ekki
alla söguna. Hún segir heldur ekki
neitt um þróun ójafnaðarins næstu
tíu árin á undan. Útreikningar sem
byggja á skattframtölum sýna með
óyggjandi hætti að ójöfnuður hefur
aukist mikið í valdatíð núverandi
ríkisstjórnar, eða frá 1995.
Fyrir suma kunna útreikningar
Stefáns Ólafssonar að vera aðeins
tölur á blaði, en fyrir þau 10% þjóð-
arinnar sem lifa undir skilgreindum
fátækramörkum er þetta annað og
meira. Fyrir þá, fólk eins og þau Ásu
og Konráð, eru þeir áhrifamikið og
þeim mótdrægt félagslegt afl.
Ójöfnuður vinnur gegn
möguleikum allra á menntun
Allar rannsóknir sýna náin tengsl
milli árangurs barna í skóla og fé-
lagsstöðu foreldra þeirra. Fé-
lagsstaða er m.a. skilgreind út frá
tekjum. Góð efnahagsleg afkoma
foreldra og efnahagslegt öryggi
virðist því hafa jákvæð áhrif á ár-
angur barna þeirra í skóla, þó auð-
vitað komi margt
annað til og orsaka-
tengsl flókin. Saga
bræðranna Konráðs,
Rúnars og Ragnars,
sem rakin er að
nokkru í viðtali
Morgunblaðsins, er
dæmi um þetta.
Frásagnir fyrr í
vetur í dagblöðum af
börnum í íslenskum
grunnskólum sem
ekki hafa efni á að
snæða hádegisverð
með skólafélögum
sínum, eru eitt dæmi um áhrif tekna
foreldra. Það þarf ekki víðtækar
rannsóknir til að sýna fram á hvaða
áhrif það hefur á sjálfsmynd og líðan
krakka í skólum að geta ekki keypt
sér mat eins og hinir. Og það er
fjöldamargt annað sem íslenskir for-
eldrar með lágar tekjur verða að
neita börnum sínum um, en sam-
kvæmt aðferðafræði OECD töldust
fátæk börn á Íslandi vera hátt í
fimm þúsund í um þrjú þúsund fá-
tækum fjölskyldum árið 2004. Þetta
eru hlutfallslega helmingi fleiri fá-
tæk börn en á hinum Norðurlönd-
unum. Þessi börn hafa ekki sömu
tækifæri og börn þeirra foreldra
sem betur eru settir. Þeirra hæfi-
leikar munu ekki fá að þroskast og
njóta sín til fulls. Á því tapa allir.
Ójöfnuður vinnur gegn and-
legu og líkamlegu heilbrigði
Fátækt stuðlar að verra heilsu-
fari. Heilsufar fólks er nátengt fé-
lagslegri stöðu þess, um það vitna
fjölmargar rannsóknir. Hér á landi
hefur Matthías Halldórsson, starf-
andi landlæknir, ítrekað ritað um
þessi tengsl og síðast í Morg-
unblaðinu hinn 19. desember sl. Ung
vísindakona Tinna Ásgeirsdóttir
hefur staðfest þetta í rannsóknum
sínum. Þó auðvitað gildi hér það
sama og áður sagði um menntun að
orsakatengsl eru flókin, þá heldur
landlæknir því fram að bágur efna-
hagur hafi bein áhrif á heilsufar.
Fram hefur komið að fimmtudaginn
15. mars verða á málþingi Fé-
lagsfræðingafélags Íslands kynntar
nýjar íslenskar rannsóknir um þetta
atriði.
Ójöfnuður stuðlar að
glæpum og refsigleði
Helgi Gunnlaugsson prófessor
ritaði grein hér í Morgunblaðinu
hinn 18. september sl. þar sem hann
rakti þátt ójafnaðar í aukningu af-
brota. Þar sem ójöfnuður væri mest-
ur væru afbrot tíðust. Einnig kom
fram að rannsóknir á Vesturlöndum
sýndu að alvarleg afbrot væru al-
gengari meðal lægri stétta og eins
að lágstéttafólk yrði fremur fórn-
arlömb glæpa en fólk í efri lögum
samfélagsins. Hann fjallar í grein-
inni einnig um refsigleði og segir að
efnahagslegur og félagslegur jöfn-
uður dragi úr refsigleði.
Ekki þarf að fjölyrða um sam-
félagslegan kostnað afbrota. Kostn-
að við löggæslu, fangelsi, beinar af-
leiðingar afbrotanna á þolendur,
þann mannauð sem fer forgörðum á
afbrotaferli, svo ekki sé minnst á
óhamingju þeirra sem lenda upp á
kant við lögin og á jaðri samfélags-
ins. Óhamingju sem ekki bara snert-
ir þá sjálfa heldur alla aðstandendur
þeirra, einkum foreldra, börn og
maka. Sérhver afbrotamaður er því
mikil persónuleg og samfélagsleg
fórn.
Ójöfnuður vinnur gegn sam-
félagslegri sátt og trausti
Samfélagsleg sátt, traust milli
manna og sú tilfinning fólks að það
hafi áhrif á eigin örlög eru eftirsókn-
arverð gæði. Traust hefur jákvæð
áhrif á skilvirkni og efnahags-
starfsemi samfélaga eins og fjöldi
rannsókna hefur sýnt. Í fyrrnefndri
grein Helga Gunnlaugssonar segir
hann að ójöfnuður dragi úr trausti
milli manna. Í sama streng tók
Matthías Halldórsson landlæknir í
sinni grein þegar hann talar um
tengsl heilsu og jafnaðar: „Sumir
telja að sá þáttur sem þar skiptir
máli sé jöfnuðurinn í samfélaginu,
samkennd fólks, traust þess á stofn-
unum samfélagsins og sú upplifun
að maður geti haft áhrif á samfélagið
og stöðu sína innan þess.“
Ójöfnuður vinnur gegn fé-
lagslegum hreyfanleika
Flestir í okkar þjóðfélagi eru
vafalaust sammála um að jöfn tæki-
færi þegnanna séu æskileg. Allir,
sem eru heilbrigðir á sál og líkama
eigi að geta af eigin rammleik
menntað sig, unnið sig upp. Þessi fé-
lagslegi hreyfanleiki, þ.e. að börn
sem koma úr lægri stéttum, geti í
gegnum menntun og dug komist
áfram til jafns við börn milli- eða
efristétta, er mismikill eftir sam-
félögum. Rannsóknir sýna að jöfn-
uður styður félagslegan hreyf-
anleika og þar með jafnari tækifæri.
Norrænu löndin eru þau Vest-
urlanda þar sem félagslegur hreyf-
anleiki úr lægstu stéttum er mestur,
en Bretland og Bandaríkin búa við
minnstan hreyfanleika úr lægri
stéttum. Tekjujöfnun í gegnum
skattkerfið, öflugt mennta- og vel-
ferðarkerfið er talið ráða hér mestu
(The Economist 27.5. 2007). Þetta
merkir að í samfélögum sem að öðru
jöfnu einkennast af jöfnuði nýtist
mannauðurinn betur og þau verða af
þeirri ástæðu einnig hagfelldari fyr-
ir alla, svo ekki sé minnst á hags-
muni þeirra einstaklinga sem eiga í
hlut.
Ójöfnuður hefur
áhrif á hamingju
Peningar eru að sönnu ekki allt og
„heildar“ hamingja þjóða virðist
ekki aukast með auknum hagvexti.
Hins vegar hefur verið sýnt fram á
að mat eða upplifun einstaklings á
eigin hamingju er háð því hvar hann
er staddur í tekjudreifingunni, aftur
dæmi um hversu afstætt mat manna
á eigin aðstæðum er, samanber það
sem sagði í upphafi um alþjóðlegar
mælingar á fátækt. Um þetta er
fjallað ítarlega í síðasta áramóta-
hefti Economist „Um hamingju“,
þar sem fjöldi rannsókna og dæma
er rakinn þessu til staðfestingar.
Á málþingi félagsfræðinga hinn
15. mars nk. verður einnig fjallað um
þetta; þ.e. tengsl fátæktar og líðanar
ungs fólks á Íslandi.
Samfélög jafnaðar eru
samfélög hagsældar
Andstætt hrakspám hafa alþjóð-
legar rannsóknir ítrekað sýnt að
norræna samfélagsmódelið er eitt
hið hagfelldasta í heimi, þrátt fyrir
hátt hlutfall ríkisútgjalda. Að jöfn-
uður, öflugt velferðarkerfi og fé-
lagslegt öryggi séu ekki mótdræg
hagvexti heldur þvert á móti ein
driffjaðra hagvaxtar. Þau atriði sem
eru reifuð hér á undan útskýra af
hverju, þótt fleira komi til. Jón Bald-
vin Hannibalsson, fv. formaður Al-
þýðuflokksins, ritaði um þetta
áhrifamiklar greinar fyrir nokkrum
árum og í alþjóðlegri umræðu er æ
oftar vitnað til félagsgerðar Norð-
urlanda sem fyrirmyndar er stuðli
að almennri efnahagslegri hagsæld.
Jöfnuður er því ekki einungis
réttlætismál gagnvart þeim sem
minna mega sín í samfélaginu, held-
ur beinlínis hagsmunamál allra.
Ábyrgð núverandi
ríkisstjórnarflokka
Ég er sannfærð um að eitt af
grunngildum Íslendinga er að jöfn-
uður milli manna sé æskilegur. Ís-
lendingar vilja að öllum séu búin
sömu skilyrði, sömu tækifæri. Það
sem hefur verið að gerast hér á und-
anförnum árum er ekki í samræmi
við vilja meginþorra þjóðarinnar, en
hefur ekki verið sett nógu skipulega
á dagskrá í almennri umræðu. Það
þarf að gera og tel ég áðurnefnt
framtak Félagsfræðingafélags Ís-
lands mikilvægt í því sambandi.
Sú ríkisstjórn sem nú situr ber
ábyrgð á auknum ójöfnuði. Það kann
að vera að hún hafi ekki sest niður
og ákveðið að auka stéttaskiptingu á
Íslandi. Það hefur hins vegar gerst
og henni virðist vera alveg sama.
Það sem m.a. bendir til þess er, að
stjórnvöld, andstætt öllum þeim
þjóðum sem við viljum bera okkur
saman við, hirtu ekki einu sinni um-
að fylgjast með þessari þróun. Þeg-
ar Þjóðhagsstofnun var lögð niður,
m.a. vegna óráðþægni við þáverandi
forsætisráðherra Davíð Oddsson,
lögðust niður mælingar á sn. Gini-
stuðli, sem sýnir jöfnuð í samfélag-
inu frá einum tíma til annars. Breyt-
ingar á sköttum og tryggingabótum
voru aldrei skoðaðar út frá áhrifum
þeirra á tekjudreifinguna, andstætt
því sem stjórnvöld gera víða. Hugur
og hjarta ríkisstjórnarflokkanna
voru annars staðar. Meira var hugs-
að um hvað segja Samtök atvinnu-
lífsins, hvað segir Viðskiptaráð?
Ríkisstjórnarskipti
verði næsta vor
„Þegar tveir persónuleikar mæt-
ast er það eins og snerting tveggja
frumefna, annaðhvort gerist ekkert
eða báðir umbreytast,“ sagði Carl
Jung, þýskur sálgreinir. Því miður
virðast núverandi ríkisstjórn-
arflokkar hafa umbreyst þannig, að
þeir kalla ekki það besta fram hvor í
öðrum: Hér er vaxandi ójöfnuður,
ekki hefur verið hirt um mannsæm-
andi aðbúnað þúsunda aldraðra Ís-
lendinga, pólitísk sjónarmið ráða of
oft við embættaveitingar og réðu við
einkavæðingu VÍS og ríkisbanka
með tilheyrandi auðsöfnun pólitískt
rétt-tengdra aðila. Aðgæsluleysi við
efnahagsstjórn með tilheyrandi
verðbólgu og hávaxtastefnu kemur
verst niður á tekjulágum og skuld-
settum einstaklingum. Alger upp-
gjöf ríkir gagnvart umbótum á land-
búnaðarkerfinu, undirlægjuháttur
gagnvart Bandaríkjamönnum þrátt
fyrir allt sem á undan er gengið. At-
riði sem ekki endilega eru á stefnu-
skrá þessara flokka, en eru nið-
urstaða tólf ára samstarfs þeirra.
Með þessu er að sjálfsögðu ekki sagt
að öll þeirra verk séu þessu marki
brennd, í báðum þessum flokkum er
fólk sem telur sig vinna að almanna-
heill.
Þeirra leiðir verða því að skilja
næsta vor. Hér þarf að mynda rík-
isstjórn umbóta á mörgum sviðum,
m.a. því sem gert er að umtalsefni í
þessari grein, auk fjölda annarra at-
riða sem ég fór yfir í grein í Morg-
unblaðið í júlí sl. Þar verður af nógu
að taka fyrir öfluga og umbóta-
sinnaða ríkisstjórn, sem hefur hags-
muni allra Íslendinga að leiðarljósi,
ekki bara þeirra sem betur mega
sín. Örlög Ásu Hjálmarsdóttur og
barna hennar eiga að vera okkur
vegvísir á þeirri leið. Hugrekki
hennar við að stíga fram er ómet-
anlegt.
Eftir Margréti S. Björnsdóttur » Íslendingar viljaekki það samfélag
aukins ójafnaðar sem
hér hefur þróast.
Margrét S. Björnsdóttir
Höfundur er félagi í
Samfylkingunni í Reykjavík.
„Ég var peningalítil og kjarklítil“
Afleiðingar stéttaskiptingar og
ójafnaðar á Íslandi
framkvæmdir, fjárfestingar og aðra
uppbyggingu sem yki hagvöxt og
tryggði byggð.
Þorleifur Ágústsson, verkefnis-
stjóri hjá Matís, var ekki sammála
Línu Björgu um að tímabært væri
að stofna háskóla því hann yrði ekki
byggður öðruvísi en að fólk væri til
að starfa við hann og nemendur til
að stunda þar nám.
Hann sagði hins vegar að gríðar-
legir möguleikar væru fyrir hendi,
ekki síst í rannsóknariðnaði. „Við
þurfum að mynda þannig aðstæður í
samfélaginu að fólk hafi áhuga á því
að búa hér fyrir vestan.“
Skipting fjármagnstekna ríkisins
til jafns á landshluta er meðal hug-
mynda Steinþórs Bragasonar,
starfsmanns Vélsmiðju Ísafjarðar,
sem einnig kynnti hugmynd sína að
nýsköpunarsjóði og styttingu hring-
vegarins á Vestfjörðum.
Að lokum tók til máls Kolbrún
Sverrisdóttir verkakona sem gerði
þá kröfu að samgöngum á svæðinu
yrði komið í viðunandi horf. Hún
sagði jafnframt að hornsteinn þess
að sækja fram væri að efla menntun
og nauðsynlegt væri að búa svo í
haginn að unga fólkið sem færi og
sækti sér menntun gæti sest að á
Vestfjörðum á nýjan leik, og fundið
störf þar sem menntun þess nýttist.
„Þá er um
ningu og
fiskverk-
um að rík-
æstu fjór-
ðingar 20
il vinnslu.
ð skila til
d sem af
erum að-
byggðar-
festan til-
fur.
háskóla á
llt meira
na Björg
og svæð-
ði, t.a.m.
guleika til
gera fólki
imabyggð
að búi þar
g vona að
ðum haldi
muni rísa
skamms,
orðið stór
þróuninni
Hún sagði
fu að setja
ð varðaði
Guðrún Anna
Finnbogadóttir
Einar
Hreinsson
Morgunblaðið/Halldór Sveinbjörnsson
al Tónlistarskóla Ísafjarðar í gærdag og ljóst að
enda ályktun fundarins samþykkt einum rómi.
ð setja
ang
aður, þannig verði fyrirtækin betur sett. „Ég er
að vona að ríkisstjórnin hlusti á það sem hér er
sagt, það er lykilatriði að flutningskostnaður
verði jafnaður,“ segir Halldór sem vill setja á
fót flutningsjöfnunarsjóð.
Hann bendir jafnframt á að opinberum störf-
um hafi fækkað og að þeir kostir, sem eru fyrir
hendi, séu ekki nýttir, þ.e. að það er vel hægt
að hafa fleiri störf á landsbyggðinni. „Því finnst
mér að ríkisstjórnin eigi að taka tillögu okkar í
bæjarstjórn Ísafjarðarbæjar alvarlega, um að
flytja hundrað störf á næstu tveimur árum. Þá
sér fólk að það er meining á bak við þetta.“
r að jafna