Morgunblaðið - 14.10.2007, Blaðsíða 44

44 SUNNUDAGUR 14. OKTÓBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
Nýverið efndi Miðstöð munnlegrar
sögu til námskeiðs þar sem fjallað
var um þessa grein sagnfræðinnar,
farið yfir viðtalstækni og tækjabún-
að svo að nokkuð sé nefnt. Kennarar
voru Gísli Sigurðsson, rannsókn-
arprófessor við stofnun Árna Magn-
ússonar, og Unnur María Berg-
sveinsdóttir, verkefnisstjóri
stöðvarinnar.
Fé til starfsemi miðstöðvarinnar
hefur fengist frá Alþingi. Þá hefur
menntamálaráðuneytið styrkt starf-
semina. Gerður hefur verið samn-
ingur á milli ráðuneytisins og mið-
stöðvarinnar um miðlun efnis sem
miðstöðin varðveitir.
Miðstöðin hyggst nýta heimasíðu
sína til þess að miðla hluta þess og
eiga menn jafnvel að geta sótt sýn-
ishorn þess þangað. Efnt hefur verið
til svokallaðra vefsýninga á heima-
síðunni þar sem blandað er saman
texta og hljóðritunum. Þar gefst
fólki færi á að lesa um og hlusta á
efni í eigu miðstöðvarinnar.
Nú er unnið að því að koma upp
aðstöðu í Þjóðarbókhlöðunni handa
þeim sem vilja hlusta á efni úr safni
miðstöðvarinnar.
Samstarf margra aðila
Sagnfræðingar hafa á und-
anförnum áratugum áttað sig æ bet-
ur á gildi munnlegra heimilda við
rannsóknir.
„Áhugi minn á munnlegri sögu
hefur farið vaxandi á umliðnum ár-
um, en ég kem að þessari grein úr
ólíklegri átt,“ segir Guðmundur
Jónsson, prófessor í sagnfræði við
Háskóla Íslands, en hann er formað-
ur stjórnar Miðstöðvar munnlegrar
sögu.
„Ég hef stundað rannsóknir á
hagsögu og félagssögu út frá al-
mennum kenningum og heild-
stæðum sjónarmiðum þar sem hin
stærri öfl eru fremur að verki. Í
rannsóknum mínum á verslunarsögu
tók ég þó nokkur viðtöl við við-
skipta- og verslunarmenn. Í kjölfar
þess fór ég að velta fyrir mér gildi
munnlegra heimilda og þessari að-
ferð við sagnfræðirannsóknir.
Árið 2004 leitaði ég eftir því við
Sagnfræðistofnun hvort menn þar á
bæ hefðu áhuga á að vinna betur að
varðveislu munnlegra heimilda en
mér fannst alls ekki nægilega vel bú-
ið að þeim í samanburði við rituð
gögn. Málaleitan minni var vel tekið
og fljótlega tókst samstarf á milli
Sagnfræðistofnunar, Rannsókn-
arstofu í kvenna- og kynjafræðum
(RIKK) undir forystu Kristínar Ást-
geirsdóttur og Þorsteins Helgason-
ar, dósents við Háskóla Íslands.
Við ræddum um nauðsyn þess að
stuðla að varðveislu munnlegra
heimilda og auka veg munnlegrar
sögu í landinu. Við leituðum m.a. á
fund landsbókavarðar því að við
töldum eðlilegt að Þjóðarbókhlaðan
hýsti slíka miðstöð. Í huga okkar
mótaðist hugmynd að stofnun sem
safnaði munnlegum heimildum frá
einstaklingum, fyrirtækjum og
stofnunum. Þá skyldi einnig vera í
verkahring miðstöðvarinnar að
skapa munnlegar heimildir með því
að taka viðtöl við fólk um efni sem
tengjast ýmsum málaflokkum.“
Varðveisla hljóðrita í ólestri
Um mitt síðastliðið ár var hafist
handa við stofnun miðstöðvarinnar
og voru ráðnar til verksins þær Sig-
rún Sigurðardóttir og Unnur María
Bergsveinsdóttir, núverandi starfs-
maður. Á því hálfa ári sem und-
irbúningurinn stóð var kannað
hvernig staðið er að varðveislu
munnlegra heimilda á nokkrum
stöðum á Norðurlöndum og hjá
breska landsbókasafninu, British Li-
brary.
Þá var einnig kannað hvernig
varðveislu munnlegra heimilda væri
háttað hér á landi og haft samband
við 72 söfn. Í 38 þeirra eru varð-
veittar munnlegar heimildir af ýmsu
tagi.
„Það kom í ljós að það er til gletti-
lega mikið af ýmiss konar efni um
allt land. Það er í margs konar
ástandi. Mest er á segulbands-
snældum. Sums staðar eru jafnvel til
vaxhólkar eða stálþræðir með hljóð-
ritum.“
Guðmundur segir að varðveisla
þessara gagna sé ekki í góðu horfi.
Skráningu þeirra sé ábótavant og
flest sé þetta efni á þannig formi að
það glatist fyrr eða síðar.
„Segulbandsspólur endast ekki
nema tiltekinn tíma. Vafningarnir
geta límst saman og segulagnirnar
orðið að ryki sem hreinlega hverfur
af böndunum. Þess vegna er brýnt
að koma þessu efni í varanlegar
geymslur með því að færa það yfir á
stafrænt snið.“
Efni berst víða að
Eftir að Miðstöð munnlegrar sögu
var stofnuð hefur borist þangað tals-
vert efni frá einstaklingum, stofn-
unum og ráðuneytum. Sagn-
fræðistofnun átti safn viðtala við sex
einstaklinga sem nemendur í sagn-
fræði tóku á árunum 1974-76 að
frumkvæði Ólafs Hanssonar pró-
fessors. Þar greindi fólk, sem fætt
var fyrir aldamótin 1900, frá lífs-
hlaupi sínu. Á meðal viðmælenda
voru Jón Ívarsson, fyrrverandi
kaupfélagsstjóri með meiru, og
Anna Klemensdóttir, ekkja Tryggva
Þórhallssonar forsætisráðherra og
dóttir Klemensar Jónssonar landrit-
ara.
„Langstærsta safn hljóðrita er hjá
ríkisútvarpinu og það er mjög mik-
ilvægt að hlúa sem best að því safni,“
heldur Guðmundur áfram. „Haft
hefur verið samband við stjórnendur
útvarpsins og lagt til að miðstöðin
taki að sér skráningu elsta efnisins í
safni þess og yfirfærslu á stafrænt
snið. Um leið verði safnið gert að-
gengilegt.
Við hugsum okkur gott til glóð-
arinnar vegna samstarfs við útvarp-
ið. Það gæti orðið með þeim hætti að
við öfluðum efnis sem nýtt yrði jöfn-
um höndum við sagnfræðirann-
sóknir og gerð útvarpsþátta. Þetta
tíðkast víða erlendis. Ég þekki best
til í Bretlandi en þar eiga BBC og
British Library með sér samstarf
um söfnun hljóðrita. Einkum er um
að ræða viðtöl við fólk sem segir frá
ævi sinni og þessi hljóðrit eru síðan
notuð við gerð þátta hjá BBC.“
Munnlegar heimildir
vanmetnar
Á áttunda áratug síðustu aldar
varð mikil vakning víða um lönd á
meðal sagnfræðinga í söfnun munn-
legra heimilda. Hér á landi fór þessi
hreyfing að mestu framhjá garði.
Við Háskóla Íslands hafa menn eink-
um iðkað hefðbundnar aðferðir við
rannsóknir sínar og munnlegum
heimildum fremur lítill gaumur gef-
inn.
Guðmundur segir að ýmsir sagn-
fræðingar tortryggi munnlegar
heimildir. Þær þyki hvorki nægilega
áreiðanlegar og erfitt sé að umgang-
ast þær.
„Gildi munnlegra heimilda er
engu síðra en hinna rituðu. Sagn-
fræðingar hafa löngum bent á að það
skipti máli hvenær ritaðar heimildir
séu skráðar og áreiðanleiki þeirra
minnki eftir því sem lengra líður á
milli atburðanna sem greint er frá
og skráningarinnar. Hið sama gildir
um munnlegar heimildir. Það skiptir
hins vegar máli hvernig fólk man at-
burðina og munnleg heimild skilar
ýmsu til hlustandans sem hinar rit-
uðu heimildir skortir.“
Guðmundur bendir á að þjóðfræð-
ingar hafi orðið einna fyrstir til að
safna skipulega þjóðlegum fróðleik
víða um lönd. „Hallfreður Örn Ei-
ríksson er gott dæmi hér á landi, en
hann var ráðinn til þess að safna
efni. Safn Hallfreðar ásamt ýmsu
efni öðru, sem tengist þjóðlegum
fróðleik, er nú í vörslu Stofnunar
Árna Magnússonar.
Miðstöð munnlegrar sögu safnar
fyrst og fremst annars konar fróð-
leik. Við hyggjumst einkum safna
frásögnum af ýmsum atburðum sem
tengjast sögu Íslendinga. Okkar
verkefni er atburðasagan en ekki
söfnun þjóðfræða. Þetta gildir um
alls konar atburði: byggðasögu, sögu
ýmissa iðngreina, stofnana o.s.frv.
Við tökum einnig við heimildum
annars staðar frá. Sem dæmi má
nefna að við viljum gjarnan fá hljóð-
rit frá fræðimönnum eftir að þeir
hafa nýtt sér þau við fræðilegar
rannsóknir sínar. Þá stuðla þeir um
leið að því að efnið verði gert að-
gengilegt öðrum til annars konar af-
nota.“
Fyrsta söfnunarátakið
– Er söfnun hafin á vegum mið-
stöðvarinnar?
„Um þessar mundir er verið að
hleypa af stað fyrsta verkefninu sem
hefur hlotið heitið Minningar úr
kvennabaráttunni. Tekin verða við-
töl við konur sem voru virkar í
kvennabaráttunni á 7. og 8. áratugn-
um, þau skráð, unnið fræðilega úr
þeim og þau gerð aðgengileg.
Síðar hyggjumst við hrinda fleiri
verkefnum af stokkunum. Fyr-
irmynd okkar er m.a. finnska bók-
menntafélagið, en það hefur staðið
fyrir söfnunarherferðum víða um
land á undanförnum árum. Markmið
okkar er að unnið verði fræðilega úr
samtölunum því að verkefnið er í
raun ekki fullklárað fyrr en það hef-
ur nýst við sagnfræðilegar rann-
sóknir.“
– Það er kunnara en frá þurfi að
segja að fjöldi fólks hér á landi hefur
áhuga á alls konar sögu. Hvað þarf
fólk að hafa í huga til þess að efni
hafi sagnfræðilegt gildi?
„Það er efni sem er persónulegt
og hefur um leið víðari skírskotun til
umhverfisins. Þetta getur verið frá-
sögn af hversdagslegum atburðum,
lýsing á mataræði, samskiptum inn-
an fjölskyldu, minningar um stór-
atburði – hvaðeina sem bregður ljósi
á líf þess sem segir frá.“
– Hvaða kröfur eru gerðar til
spyrlanna?
„Við erum að móta verklagsreglur
okkar sem gilda bæði um okkar
söfnun og þá sem taka að sér einstök
verkefni fyrir miðstöðina. Þar er um
að ræða fagleg, siðferðileg og tækni-
leg atriði um söfnun munnlegra
heimilda. Hér skulu nokkur atriði
nefnd.
Spyrillinn þarf að vera vel und-
irbúinn og hafa þekkingu á efninu.
Hann þarf að vera viðbúinn ýmsu
sem kann að henda í viðtalinu og
geta brugðist við því.
Spyrillinn þarf að hafa gott upp-
tökutæki þannig að hljóðritin geti
nýst til útsendingar í útvarpi. Hann
þarf einnig að kunna á tækið.
Þá skiptir afar miklu máli að spyr-
illinn virði skoðanir viðmælandans
og þrengi ekki sínum skoðunum upp
á hann.
Við setjum leiðbeiningar inn á
heimasíðu okkar innan skamms, sem
eru ætlaðar þeim sem vilja byrja að
nýta sér aðferðir munnlegrar sögu.“
Mikilvægi munnlegra heimilda
Morgunblaðið/GolliGuðmundur Jónsson, prófessor: „Spyrillinn verður jafnan að sjá til þess að viðmælandinn tjái eigin skoðanir.“
Miðstöð munnlegrar
sögu var stofnuð 26. jan-
úar sl. Hlutverk hennar
er að safna munnlegum
heimildum um sögu lands
og þjóðar og varðveita
þær til frambúðar. Guð-
mundur Jónsson prófess-
or sagði Arnþóri Helga-
syni frá starfi
miðstöðvarinnar.
Í HNOTSKURN
»Miðstöðin er safn og rann-sókna- og fræðslustofnun
á sviði munnlegrar sögu.
»Miðstöðin leitast við aðgera safnkostinn aðgengi-
legan með því að yfirfæra
hann á stafrænt form og miðla
honum á vefsíðu sinni.
» Í miðstöðinni er aðstaða tilað hlusta á hljóð- og mynd-
efni.
»Miðstöð munnlegrar söguer samstarfsvettvangur
fjögurra aðila: Sagn-
fræðistofnunar Háskóla Ís-
lands, Rannsóknastofu í
kvenna- og kynjafræðum við
Háskóla Íslands (RIKK) og
Kennaraháskóla Íslands í sam-
vinnu við Landsbókasafn Ís-
lands – Háskólabókasafn.
safn