Morgunblaðið - 05.12.2007, Blaðsíða 21

BÓKIN ÞÞ Í fátækt-
arlandi er fyrra bind-
ið af tveimur sem
Pétur Gunnarsson
hyggst senda frá sér
um Þórberg Þórð-
arson og hefur verið
beðið með nokkurri
eftirvæntingu. Þeir
sem bjuggust við ít-
arlegri og fræðilegri
úttekt á ævi Þór-
bergs verða kannski
fyrir vonbrigðum
með bókina því slík er
ekki aðferð Péturs
heldur nálgast hann viðfangsefni sitt
með aðferðum skáldsins og kannski
má kalla verk hans „skáldfræðirit“.
Það er hins vegar engin ástæða til að
mæla bók Péturs út frá fyrirfram
gefnum mælikvörðum því hér er fyrst
og fremst um afar vel skrifaða og
skemmtilega bók að ræða.
Eins og undirtitillinn, Þroskasaga
Þórbergs Þórðarsonar, gefur til
kynna beinir Pétur sjónarhorninu
einkum að því hvernig Þórbergur
komst til manns eða öllu heldur
hvernig hann mótaðist sem rithöf-
undur á fyrstu áratugum 20. aldar.
Frásögnin hefst 1906 þegar Þórberg-
ur er á 19. árinu og hefur yfirgefið
Suðursveitina og er að reyna að fóta
sig í Reykjavík, fyrst sem verkamað-
ur bundinn vistarbandi og síðar sem
heldur vonlaus skólanemi en upp-
rennandi ritsnillingur. Þessum árum
hefur Þórbergur sjálfur lýst ógleym-
anlega í Íslenskum aðli og
Ofvitanum og byggir Pét-
ur að sjálfsögðu mikið á
þeim verkum, en auk þess
nýtir hann sér bréf, dag-
bækur og fleiri heimildir
sem sumar hafa birst áður
en aðrar ekki.
Eins og kunnugir vita
er varasamt að treysta
eigin æviskrifum Þór-
bergs ef markmiðið er að
mæla þau á algildan
„sannleikskvarða“ því
Þórbergur færir sannleik-
ann „í æðra veldi“ eins og
hann sjálfur komst að orði
eða „leitar skáldskaparins í sannleik-
anum“ eins og Halldór Guðmundsson
orðar það í Skáldalífi. Veldi skáld-
skaparins er í verkum Þórbergs æðra
veldi sannleikans, þ.e.a.s. þess smá-
munasama staðreyndasannleika á
hvers klafa fræðimenn telja sig
bundna – ólíkt skáldum. Pétur Gunn-
arsson virðist í bók sinni leika sér að
þessum mörkum. Sem dæmi má
nefna að hann fer rangt með aldur
Þórbergs í upphafi bókar, segir hann
vera „á átjánda árinu“ þegar hann yf-
irgefur Suðursveit. Ruglingur með
fæðingarár Þórbergs hefur verið við-
loðandi alla umfjöllun um hann og er
það ennþá skráð 1889 í landsgrunni
íslenskra bókasafna þótt óyggjandi
hafi verið sýnt fram á að 1888 (eins og
skráð er í kirkjubækur) er rétt fæð-
ingarár. Þórbergur varð 18 ára 12.
mars 1906 svo hann er á 19. ári í maí
sama ár þegar hann yfirgefur heima-
sveitina. Annað og öllu frægara dæmi
er sagan af „framhjágöngunni“ í Ís-
lenskum aðli sem er eitt besta dæmið
um hvernig „staðreyndasannleik-
urinn“ þarf að lúta í lægra haldi fyrir
kröfu skáldskaparins í skrifum Þór-
bergs. Á bls. 42 lýsir Pétur framhjá-
göngunni og minnist hvergi á að Þór-
bergur hafi í raun hitt „elskuna“ en
ekki gengið framhjá, eins og ljóst er
af dagbókum hans. En þetta er stíl-
bragð hjá Pétri; að leyfa mýtunni að
lifa um sinn því nokkru síðar, á bls.
106-7, er aftur vikið að þessu ferða-
lagi og nú rýnt í dagbækur sem segja
aðra sögu og Pétur skrifar: „Er verið
að grínast með okkur?“
Pétur Gunnarsson er sjálfur skáld
og að sjálfsögðu ráða lögmál skáld-
skaparins hjá honum engu síður en
hjá Þórbergi. Og Pétri tekst með að-
ferð sinni að gera það sem ég tel að sé
á fárra fræðimanna valdi: Að skrifa
um Þórberg, félaga hans og kærustur
á þann hátt að persónurnar birtast
ljóslifandi fyrir augum lesandans og
auka við þann skilning sem smám
saman er að verða til á Þórbergi
Þórðarsyni sem lengst af hefur verið
herfilega misskilinn sem alvörulaus
trúður íslenskra bókmennta. Ég bíð
framhaldsins spennt.
Þórbergur ljóslifandi
BÆKUR
Ævisaga
Eftir Pétur Gunnarsson. JPV útgáfa
2007, 223 bls.
ÞÞ Í fátæktarlandi
Soffía Auður Birgisdóttir
Pétur Gunnarsson
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 5. DESEMBER 2007 21
MENNING
TITILLJÓÐ ljóða-
bókar Gerðar Kristn-
ýjar, Höggstaður,
prýðir kápubakið og er
rammlega kveðið þótt
ekki sé rímað. Ljóð-
stafir og stuðlar mynda
stríðan takt og hrynj-
andi. Myndir ljóðsins
eru tengdar ógn og eyðileggingu:
brú og brunnir stöplar, kyndill í
krepptri hendi, hér er engum þyrmt.
Ljóðin eru þó flest friðsæl, a.m.k. á
yfirborðinu, og fjalla um lífið og land-
ið. Sorgin gerir aðför að skáldinu,
óvelkominn gestur kemur í heim-
sókn en í skagfirskum kirkjugarði
ríkir sátt við líf og dauða. En sums
staðar læðist einhver óskilgreindur
uggur að: hafsbotn lætur undan,
stráin hópa sig saman, öskur klýfur
kyrrðina og skyndilega berst vein í
gegnum vængjaþyt.
Hefðin er ekki langt undan í ljóð-
unum, bæði hvað varðar form og
efni. Myndmálið er heildstætt, t.d. í
hinu ískalda Ættjarðarljóði (5) þar
sem sængurföt eru kvíði, drífa og
snjóbreiða. Vetur og myrkur ráða
ríkjum og persónugerð á stöku stað,
t.d. í Norður (7) og Við vatnið: Hvítir
fyrir hærum / skríða hamrarnir / út
úr nóttinni. / Grátt fyrir járnum /
ryður frostið veginn … (43).
Nótt (13) og Logn (42) lýsa ást
sem einkennist af öryggisleysi og
innilokun og margræð íronían sem
Gerður Kristný er þekkt fyrir birtist
víða, s.s. í Nótt:
… Ég sekk
um þúsund faðma
án þess að nokkur þeirra
nái á mér taki …
Nokkrar kunnar
persónur koma við
sögu í listilegum ljóð-
um, t.d. Egill Skalla-
Grímsson, Hallgerður í
Laugarnesi og Helgi
tattoo. Í ljóðinu Jónas
er dulúðug stemning en
húmorinn ekki langt
undan. Ljóðið hefst í
Danmörku og endar í
Öxnadal, þjóðskáldið paufast peð-
fullt upp þrepin sem urðu honum að
aldurtila:
Útidyrnar opnast inn í hús
þar sem þoka leikur um þrepin
og tunglskinið strengist milli veggja
Nóttin er þungstíg
í þessu húsi
reikul í spori
en ratar samt heim
Bara að nú verði ekki sungið,
hugsar fólkið í húsinu
og festir aftur blund
Í dögun hrekkur það upp
við hrafna á þaki
þeir teygja sig
eins og tindar upp í himininn (25)
Titill bókarinnar er margræður
líkt og á fyrri ljóðabókum Gerðar
Kristnýjar, Ísfrétt (1994) og Laun-
kofi (2000). Á þessari bók er engan
höggstað að finna, varla veikan blett,
ljóðin eru falleg, yfirveguð og djúp,
þau síast inn í hugann og sveima þar
eftir að lestri lýkur. En listin tekur
sinn toll, skáldið er greinilega sárt
eftir þung högg skáldfáksins og í
hjartanu dunar hófatak hans.
Með hófadyn í hjartastað
Bækur
Ljóð
Höggstaður
Steinunn Inga Óttarsdóttir
Gerður Kristný
Gerður Kristný. 47 bls.
Mál og menning / Edda
útgáfa 2007.
SAGAN gerist í borg
þar sem brennandi
eyðimerkursólin skín
miskunnarlaust árið um
kring og þjóðinni er
haldið í helgreipum.
Það er skylda að hafa
mynd af Verndaranum
uppi á vegg á hverju
heimili. Símhleranir,
mannshvörf og op-
inberar aftökur eru
daglegt brauð. Ná-
grannarnir njósna hver
um annan og fulltrúar
byltingarnefndarinnar
geta birst þá og þegar til að hand-
sama svikara við málstaðinn. Er
þetta umhverfi vísindaskáldsögu sem
gerist í fjarlægri framtíð? Nei, svona
var ástandið í Líbíu fyrir 20 árum og
hefur víst lítið breyst síðan. Hisham
Matar bjó þar í landi þegar hann var
lítill en er nú búsettur í fjölþjóðaborg-
inni London. Í landi karlmanna er
skáldsaga byggð á sönnum atburðum
frá sumrinu 1979 þegar faðir Hism-
ham Matar féll í ónáð og útsendarar
Gaddafís Líbíuforseta tóku hann
höndum. Enn þann dag í dag hefur
ekkert til hans spurst.
Í sögunni segir frá
Suleiman sem er níu
ára gamall, faðir hans
er kaupsýslumaður sem
berst á laun við að koma
á betra þjóðskipulagi.
Móðirin er bitur
drykkjukona og líf Su-
leimans er mótað af því,
hann þorir ekki að líta
af henni og tekur á sig
alla ábyrgð á gerðum
hennar. Leynileg starf-
semi föðurins hefur
þrúgandi áhrif á heim-
ilislífið, dagarnir eru
þrungnir ugg og ótta. Af einhverjum
ástæðum fær Suleiman aldrei að vita
neitt. Hvíslið og leyndardómsfull
þögnin eru honum kvöl, hann dregur
sífellt rangar ályktanir, fyllist reiði og
vanmætti og veit ekki sitt rjúkandi
ráð. „Umhyggja. Ég held að ég hafi
þráð hana öllu öðru framar. Hlýja og
stöðuga og óumbreytanlega um-
hyggju. Á tímum blóðs og tára, í þess-
ari Líbíu hinna óteljandi marblettóttu
og útmignu manna sem engdust af
þörf og þrá eftir lausn, þá var ég
þetta kjánalega barn sem krafðist
umhyggju. Og þótt ég hafi ekki skilið
það þá með þessum hætti var sjálfs-
vorkunn mín eigi að síður orðin að
sjálfsfyrirlitningu“ (142).
Frumtextinn (á ensku) er víða
knúsaður og þýðingin þar af leiðandi
líka. Sjónarhornið er ýmist barns eða
fullorðins, barnið skilur hvorki hvað
foreldrarnir eru að baksa í rúminu á
kvöldin né hversu hættulegt er að
tala við manninn sem vaktar húsið
þeirra. Staða og hlutverk kvenna í
múslímsku samfélagi er þema sem
lúrir undir í sögunni. Biturð móður
Suleimans beinist m.a. að Sjerasade,
sem sagði sögur í 1001 nótt og var
þyrmt sem frægt er orðið, hún „kaus
ánauð fremur en dauðann“ (17). Í
landi karlmanna er grimm og eft-
irminnileg saga um svik og sekt og
lífsháska, um mannlegt eðli á ógn-
artímum.
Bernskuminningar frá Líbíu
BÆKUR
Endurminningar
Eftir Hisham Matar,
Ísak Harðarson þýddi,
207 bls. JPV útgáfa 2007.
Í landi karlmanna
Steinunn Inga Óttarsdóttir
Hisham Matar
LISTAKONAN Kar-
itas Jónsdóttir, sem
forðum bjó með Sig-
mari sjóara, átti með
honum börn og buru
en fórnaði ást og fjöl-
skyldu fyrir sjálfstæði
og myndlist, hefur nú
snúið aftur. Í nýjustu
bók sinni, Óreiða á
striga, heldur Kristín
Marja Baldursdóttir
áfram að segja okkur
frá lífshlaupi þessarar
stórbrotnu konu.
Bygging sagnanna er
sú sama og togstreita
Karitasar milli skyldu og frelsis held-
ur áfram. Þegar sagan hefst er Karit-
as teiknikennari á Eyrarbakka og
gengur fram af forpokuðum kerling-
unum með háttalagi sínu. Hún kemst
til Parísar, kynnist hringiðu list-
arinnar, fer til New York og hefur
getið sér gott orð þegar hún flytur
heim til Íslands eftir andlát móður
sinnar.
Þetta er mikil kvennasaga, eins og
Kristínu Marju er lagið, um sterkar
konur og sjálfstæðar. Þær eiga sér
drauma, leita hamingjunnar hver
með sínum hætti og eru margar
velktar í lífsins ólgusjó: „ … í hvert
sinn sem konum miðar áfram í bar-
áttunni fyrir frelsi sínu og sjálfstæði
skella karlarnir á stríði til að sýna yf-
irburði sína. Og konurnar verða að
einbeita sér að því að vernda börnin
fyrir ógnum stríðsins, þær teygja sig
ekki í völdin meðan börnin gráta af
ótta eða hungri. Frelsi þeirra er kýlt
niður í nafni móðurhlutverksins, karl-
inn skammtar konunni peninga og
hún verður þræll hans“ (154) segir
hin franska Madame sem hefur lifað
tvær heimsstyrjaldir. Hjónakornin
Sigmar og Karitas, sem geta hvorki
verið sundur né saman, eiga margar
orðasennurnar og takast á um lífs-
gildin. Í einni rimmunni segir Karit-
as: „Ég væri víst löngu orðin fræg
væri ég karlmaður en í feðraveldinu
hampa karlar hver öðr-
um og það versta er að
konurnar hampa þeim
líka, því ef þær færu nú
að hampa hver annarri,
hver ætti þá að sjá um
þvotta þjóðarinnar?“
(363).
Persónurnar eru
spriklandi af lífi, aug-
ljóslega fulltrúar ýmissa
gilda og þjóðfélagshópa
en þær eru hvorki svart-
hvítar né klisjulegar.
Bjarghildur sveitarljómi
sem flutti á mölina er
andstyggðin sjálf en um
leið er hún stórfyndin og
örlög hennar harmræn, Sigmar
stendur fyrir togaraútgerðina sem
færði þjóðarbúinu auð og afl, synirnir
eru karlrembur sem vilja hafa konur
við eldhúsbekkinn og ásaka foreldra
sína fyrir sjálfhverfu og eigingirni en
Silfá litla er fulltrúi ungu kynslóð-
arinnar sem fer í kröfugöngu til að
heimta jafnrétti og ekkert múður.
Samtölin eru afar vel skrifuð, stíllinn
er myndrænn og áreynslulaus, stund-
um er eins og maður sé að horfa á
kvikmynd og stundum er eins og
Salka Valka hafi stigið inn í Dalalíf.
Fjölmörg tákn skjóta upp kolli í sög-
unni aftur og aftur, s.s. vindur, dúfur
og blautur þvottur sem tákna mótlæti
kvenfrelsisbaráttunnar, samstöðu
kvenna og skyldurnar sem lífið skaff-
ar þeim. Í lokin sitja eftir spurningar
um hvort frelsið hafi verið of dýru
verði keypt, hvort ástin sé það mik-
ilvægasta í lífinu og hvort jafnrétti
kynjanna komist nokkurn tímann á í
raun. Óreiða á striga er breið og stór-
skemmtileg mannlífslýsing, mögnuð
saga samfélags og kvenfrelsis á Ís-
landi um leið og þetta er saga allra
þreyttra þvottakvenna heimsins.
Allar heimsins
þvottakonur
Bækur
Skáldsaga
Kristín Marja Baldursdóttir.
541 bls. Mál og menning 2007.
Óreiða á striga
Steinunn Inga Óttarsdóttir
Kristín Marja
Baldursdóttir
ÓLGA og órói einkenna kvæði
Bjarna Bernharðs í nýrri ljóðabók
sem hann nefnir Blóm og hefur und-
irtitilinn The Shadowline – klæðn-
aður fyrir miðnætti. Í heitinu eru að
nokkru fólgnar helstu andstæður
bókarinnar. Hún er full með upp-
reisn og leit og kafar í djúpvitundina
af áfergju í myrkri leit að útgöngu-
leið.
Segja má að þetta séu ljóð ort úr
djúpinu, ort úr skógi „hinna týndu/
heima“ Þetta er vegferð, óræð og
draumkennd:
Á grýttum
vegslóða
undir rauðu
myrkri
er ferðin
fáfengilegt
draumahaf
Þótt tómhyggja ein-
kenni sum ljóðin yrkir
Bjarni með sterkum
litatónum. Mörg ljóða
hans eru ekki svo ýkja
langt frá expressjón-
ískum og súrrealískum
kveðskap enda á köflum
dálítið myrk. Viðfangsefni hans eru
huglæg fremur en jarðbundin þótt
þau hafi sterka og andófskennda
veruleikasýn þar sem lýsir á ut-
angarðinn og skuggakimann. Sum
kvæðin virka á mig eins og óp sem
brotist hefur úr bældum barka.
Stundum er röddin brostin og ófög-
ur en á milli eru gullnir tónar. Það er
líka eitthvert „Sturm
und Drang“ í þessum
ljóðum, rómantískar
og tilfinningaríkar
myndir. Titilkvæðið
Blóm fjallar þó ekki
um hið bláa blóm
rómantíkurinnar
heldur blóm hug-
myndanna og er
nokkuð dæmigert fyr-
ir hina lýrísku hlið
myndsköpunar
Bjarna:
Höfum kyrrt um
lofum fræinu að
spíra
í hugskoti.
Að álitlegu blómi.
Eins víst
að gullkornum rigni.
Hin óreiðukennda sýn þessarar
bókar hefur í sér fólginn kraft og
ólgu þó að ljóðin séu ekki öll full-
komin. Enda túlka þau ófullkominn
heim.
Ólga og órói
BÆKUR
Ljóð
Eftir Bjarna Bernharð.
Ego útgáfan. 2007 – 63 bls.
Blóm The Shadowline –
Klæðnaður fyrir miðnætti
Skafti Þ. Halldórsson
Bjarni Bernharður