Morgunblaðið - 16.02.2008, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 16. FEBRÚAR 2008 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Skömmu fyrir áramót vorugögn gerð opinber semsýndu að Eimskip hugð-ust setja Samskip á hæl-
ana eins og það var orðað. Hér er
einkennilega komist að orði og
umsjónarmaður kannast ekki við
neinar hliðstæður. Merkingin
virðist vera ‘leika grátt, fara illa
með’ eða ‘koma á kné’. Hér er
vafalaust um nýmæli að ræða sem
orðið er til fyrir áhrif slang-
urmálsins vera á hælunum
‘standa sig illa’ og andstæðunnar
vera á tánum ‘standa sig vel’.
Hvort tveggja á rætur sínar í
ensku eins og vikið var að í 37.
þætti, sbr. on ones’s toes og down
at heel. Umsjónarmaður taldi satt
best að segja að orðfæri sem þetta
væri einkum notað í íþróttamáli,
hér er það e.t.v. notað í ‘hita leiks-
ins’.
Unna sér ekki hvíldar
Sögnin að unna er dálítið snúin
í beygingu og notkun en oftast
beygist hún svo: unna–ann–unni–
unnað/unnt. Í merkingunni ‘elska’
er lýsingarháttur þátíðar oftast
unnað en í merkingunni ‘leyfa sér;
þola’ er hann jafnan unnt. Því
segjum við að einhver geti ekki
unnt öðrum einhvers og ég ann
mér ekki hvíldar fyrr en. Sögnin
að una–undi–unað (‘vera ánægður
með e–ð; sætta sig við e–ð’) er
hins vegar einföld í notkun og
beygingu, t.d.: Ákærði unir (ekki)
úrskurði, hann unir glaður við sitt
og þær undu hag sínum vel. Ekki
fer vel á því að rugla þessum
tveimur sögnum saman eins og
stundum er gert: Forsetinn sagði
að Pakistanar myndu ekki una sér
hvíldar fyrr en (27.12.07).
Enn og aftur að
Mér er það minnisstætt að fyrir
nokkrum árum spurði ágætur
nemandi mig hvort mér væri ekki
ljóst að fyrir helmingi þjóðarinnar
væri enginn munur á forsetning-
unum að og af. Ég taldi að merk-
ingar- og notkunarmunur væri
mikill og augljós, aðeins í nokkr-
um tilvikum gætti óvissu, t.d. gera
mikið/lítið að/(af) einhverju. Því
er þó ekki að neita að spurningin
kom illa við mig, trúlega einmitt
vegna þess að við blasir að notkun
þessara forsetninga er á hröðu
reiki í nútímamáli, oftast þannig
að forsetningin að sækir mjög á.
Dæmi af þessum toga eru t.d. eft-
irfarandi (innan hornklofa er sýnd
hefðbundin notkun): Hafa veg og
vanda að [þ.e.
af] einhverju
(6.1.08); formáli
að einhverju
[þ.e. fyrir] og
Verði frum-
varpið að lögum
mun forsætis-
ráðherra gera
tillögu að nýj-
um dómara [þ.e. um nýjan dóm-
ara] (1.11.07). Dæmi þar sem for-
setningin af er notuð í stað að eru
auðfundin: Færustu mat-
reiðslumenn um allan heim velja
ZWILLING hnífa — og ekki af
[þ.e. að] ástæðulausu (10.12.07);
Biskup Íslands segir eftirsjá af
[þ.e. að] orðunum [kristilegt sið-
gæði] (29.11.07); ákvað að fá sér
róbót til prufu sem nú lofar góðu
og lætur vel af [þ.e. að] stjórn
(25.7.07); sumir þeirra geta hækk-
að eða lækkað gengi krónunnar
nánast af [þ.e. að] geðþótta (‘að
vild’) (18.7.07) og [NN] hefur í
nokkur skipti komist í kastljós
fjölmiðla fyrir að beita fólk ofbeldi
og ekki af [þ.e. að] tilefnislausu
(5.1.08) . — Í sumum tilvikum er
forsetningin að notuð þar sem
vænta mætti eignarfalls, t.d.: með-
al eigenda að hinu nýja félagi eru
margir menn tengdir x–flokknum
(27.10.07); framleiðandi að vélinni
(17.7.07) og leita þarf alla leið til
Ítalíu og þar aftur á áttunda ára-
tuginn til að finna hliðstæðu að
öðru eins ráðleysi (19.10.07).
Það getur verið býsna snúið að
útskýra muninn á orðasambönd-
unum gaman er að einhverju og
hafa gaman af einhverju, einkum
fyrir þeim sem heyra lítinn fram-
burðarmun og skynja engan
merkingarmun. Ég held að það
hljóti nú sem endranær að vera
erfitt verk og vandasamt að kenna
íslensku á grunnskólastigi. Í
þessu sambandi er auðvitað mik-
ilvægt að allt það efni sem notað
er í skólum sé eins rétt og kostur
er og vitaskuld á þetta einnig við
um Biblíuna. Því er þó ekki að
heilsa, sbr. eftirfarandi dæmi úr
nýju Biblíunni: Getur þræll þinn
enn fundið bragð að því sem hann
etur og drekkur’ (2. Sam 19, 36).
Þetta er auðvitað rétt í gömlu út-
gáfunni: eða mun þjónn þinn finna
bragð af því, sem eg et og drekk
(1912).
Úr handraðanum
Í Brennu-Njáls sögu (129. k.)
segir Ketill úr Mörk um brenn-
una: Mikill harmur er að oss
kveðinn er vér skulum svo mikla
ógæfu saman eiga. Hér er fag-
urlega að orði komist, reyndar svo
glæsilega að orðasambandið mik-
ill harmur er að einhverjum
kveðinn hefur öðlast sjálfstætt líf.
Nýlega féll Benazir Bhutto fyrir
hendi morðingja og var hún mörg-
um harmdauði. Um þetta sagði í
einu dagblaðanna: Að þjóðinni
steðjar mikill harmur. Benazir
Bhutto hefur látið lífið fyrir til-
verknað hryðjuverkamanna
(3.1.08). — Hér er ekkert rangt en
ólíkt betur hljóma orð Ketils úr
Mörk.
Ég held að það
hljóti nú sem
endranær að
vera erfitt verk
og vandasamt
að kenna ís-
lensku á grunn-
skólastigi
jonf@rhi.hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson
MAGN úrgangs hefur aukist
stöðugt hér á landi á und-
anförnum árum eins og í flest-
um öðrum löndum. Enn er
stærstur hluti hans urðaður
þrátt fyrir aðgerðir af hálfu
stjórnvalda til að auka end-
urnýtingu og endurnotkun.
Engu að síður hefur hlutfall
endurvinnslu aukist jafnt og
þétt. Á árunum 1995 til 2004
rúmlega tvöfaldaðist hlutfall
endurvinnslu og jarðgerðar og
er nú um fjórðungur af úrgangi
endurunninn. Á sama tíma
minnkaði hlutfall þess úrgangs
sem er urðaður um 8%.
Upp á síðkastið hafa þjón-
ustufyrirtæki boðið fyr-
irtækjum, stofnunum, sveit-
arfélögum og einstaklingum upp
á lausnir til að losna við hvers
konar úrgang. Meðal annars
hefur almenningi verið boðið
upp á sérstakar endur-
vinnslutunnur sem sóttar eru
heim að dyrum gegn vægu
gjaldi. Enda er ljóst að mikil
hugarfarsbreyting hefur orðið í
samfélaginu hvað þessi mál
varðar. Nú er fólk reiðubúið til
að leggja talsvert á sig til að
endurvinna, bæði að flokka rusl
heima og greiða fyrirtæki fyrir
að gefa ruslinu nýtt líf. Til að
mynda nota um fimm þúsund
heimili á höfuðborgarsvæðinu
sérstakar endurvinnslutunnur.
Vilji og áhugi almennings veitir
stjórnvöldum og fyrirtækjum
mikið og spennandi sóknarfæri
á þessu sviði sem við eigum að
grípa.
Sveitarfélög hafa mörg hver
brugðist við þessu kalli almenn-
ings. Bæjaryfirvöld í Stykk-
ishólmi hafa til að mynda gert
samkomulag við þjónustufyr-
irtæki um flokkun sorps og
moltugerð úr lífrænum úrgangi
fyrir öll heimili í bænum. Stykk-
ishólmur er fyrsta sveitarfélagið
á landinu sem býður upp á slíka
þjónustu. Ráðgert er að hvert
heimili hafi þrjár tunnur til ráð-
stöfunar þannig að til viðbótar
við hefðbundna ruslatunnu fær
hvert heimili græna tunnu fyrir
endurvinnanlegan úrgang og
brúna tunnu undir lífrænan úr-
gang. Markmið verkefnisins er
að minnka umfang almenns
sorps sem fer til urðunar að
minnsta kosti um 60%.
Með þessu móti er ein-
staklingum og fjölskyldum gert
auðveldara um vik að draga úr
sorpi, bæta flokkun þess og
auka endurnýtingu. Sveit-
arstjórnin í Stykkishólmi svar-
aði kalli tímans og er í far-
arbroddi í þessum efnum á
landsvísu. Hólmarar hugsa
nefnilega áður en þeir henda.
Eflaust munu önnur sveitarfélög
fylgjast með árangrinum og feta
sömu braut áður en langt um
líður.
Þórunn Sveinbjarnardóttir
Hugsum áður
en við hendum
Höfundur er umhverfisráðherra.
ATLANTSHAFSBANDA-
LAGSRÍKIN tuttugu og sex
standa nú frammi fyrir mestu
prófraun í sögu bandalagsins:
sinni fyrstu landorr-
ustu. Það sem við er-
um að kljást við í
Afganistan er gjör-
ólíkt öllu því sem
Atlantshafs-
bandalagið hefur tek-
ist á við áður. Þessar
aðgerðir okkar ríma
algjörlega við meg-
intilgang bandalags-
ins: þ.e. að standa
vörð um þá öryggis-
hagsmuni og gildi
sem fólk í Norður-
Ameríku og Evrópu,
þar með talið í Bandaríkjunum og
á Íslandi, heldur í heiðri.
Það er ljóst að það hefur verið
dregið í efa hvort Atlantshafs-
bandalagið hafi yfirleitt eitthvað
að gera í Afganistan og hvernig
aðgerðirnar þar snerti öryggis-
hagsmuni Norður-Ameríku og
Evrópu, og hvort þessar hern-
aðaraðgerðir séu þess virði að
hætta lífi barnanna okkar fyrir
þær. Því má varpa fram spurn-
ingunni hvers vegna NATO sé í
Afganistan. Og af hverju hafa öll
Atlantshafsbandalagsríkin tutt-
ugu og sex margítrekað stuðning
sinn við stríðsreksturinn þar allt
frá árinu 2001?
Ríki Atlantshafsbandalagsins
eru í Afganistan vegna þess að
öryggi og velferð þjóða Norður-
Ameríku og Evrópu er undir
þessu verkefni okkar í Afganistan
komið. Margir skilja kannski ekki
hversu bein ógnin er við okkar
eigið öryggi. Hættan sem stafar
af öfga-íslamisma er raunveruleg
– og það hefur ekki
dregið úr henni.
Hryðjuverkamenn
líta æ meir til Evr-
ópu með skotmörk í
huga. Í ljósi þess að
hagkerfi okkar reiða
sig á að jafnvægi ríki
í alþjóðafjármálageir-
anum, viðhald nú-
tímasamgangna og
alþjóðavæðingu, ber
að hafa í huga að
ógnir virða engin
landamæri. Atburð-
irnir hinn 11. sept-
ember 2001 opnuðu augu banda-
rísks almennings fyrir hættum
sem spretta upp í fjarlægum
löndum. Evrópubúar vita fullvel
um árásirnar í Madríd og Lund-
únum. En það hafa líka orðið
minni árásir í Istanbúl, Amst-
erdam, París og Glasgow, og
margir hópar hryðjuverkamanna
hafa verið upprættir og komið
hefur verið í veg fyrir fyrirætl-
anir þeirra á undanförnum árum.
Í þessu tilliti þarf ekki að líta
lengra en til Danmerkur. Við get-
um ekki látið það líðast að Afgan-
istan verði að nýju bækistöð fyrir
hryðjuverkastarfsemi líkt og
landið var undir stjórn talibana.
Afganistan er nú þegar orðið
að bækistöð fyrir aðra tegund
ógnar. Megnið af því ópíumi og
heróíni sem berst til Evrópu
kemur frá landinu. Eftir því sem
ópíumframleiðsla hefur aukist í
Afganistan magnast áhrifin sem
hún hefur á ungt fólk í Evrópu,
þar sem fíkniefnaneyslan stuðlar
að ávanabindingu, sjúkdómum og
dauða, og mergsýgur efnahag
Evrópu. Fíkniefnasmygl til Evr-
ópu – þar með talið Íslands –
heldur áfram að aukast.
Það eru til verkefni í Afganist-
an fyrir öll aðildarríki NATO. Við
höfum dregið þann lærdóm að
stríðsrekstur tuttugustu og
fyrstu aldarinnar gerir ekki mik-
inn greinarmun á borgaralegum
og hernaðarlegum þáttum. Þetta
er áframhaldandi vinna sem tek-
ur yfir allt frá hernaðaraðgerðum
til uppbyggingar efnahags,
stjórnsýslu og enduruppbygg-
ingar – oft á sama tíma. Í reynd
hefur öryggishugtakið efnahags-
legar, pólitískar og félagslegar
víddir og öfugt. Ísland er her-
laust land, en framlag Íslands til
aðgerða Atlantshafsbandalagsins
í Afganistan hefur falist í því að
senda þangað flugumferðarstjóra,
hreyfanlegar eftirlitssveitir, ljós-
mæður og fjárhags- og þróun-
araðstoð. Framlag Íslands er
mikils metið. Þau störf sem hinir
borgaralegu íslensku starfsmenn
hafa innt af hendi við erfiðar að-
stæður í Afganistan eru mik-
ilvægur hluti í þágu markmiða
bandalagsins í Afganistan og vel-
ferðar afgönsku þjóðarinnar. Ég
vona að íslenska þjóðin haldi
áfram að veita ríkulega til þess-
ara verkefna.
Í dag má segja að sigur í kalda
stríðinu hafi virst nærri fyrirfram
ákveðinn. En á meðan við búum
okkur undir að fagna 60 ára af-
mæli Atlantshafsbandalagsins á
næsta ári, verðum við að einsetja
okkur að takast á við nýjar
áskoranir og endurnýja skuld-
bindingar okkar við þær sameig-
inlegu hugsjónir sem halda okkur
saman. Við stöndum nú frammi
fyrir nýrri ógn við frelsi okkar og
frið á sama tíma og við hjálpum
fólki, sem hefur orðið illa úti í
stríðshörmungum, að dafna
frjálst í friðsælum og afrakst-
ursmiklum samfélögum. Þetta
viðfangsefni færði okkur hver
nær öðrum árið 1948 og heldur
okkur saman enn þann dag í dag,
jafnvel í landi sem virðist svo
fjarri okkar daglega amstri.
Mikilvægi Afganistans fyr-
ir Atlantshafsbandalagið
Carol van Voorst skrifar um að-
gerðir Atlantshafsbandalagsins
í Afganistan
»Ríki Atlantshafs-
bandalagsins eru í
Afganistan vegna þess
að öryggi og velferð
þjóða Norður-Ameríku
og Evrópu er undir
þessu verkefni okkar í
Afganistan komið.
Carol van Voorst
Höfundur er sendiherra Bandaríkj-
anna á Íslandi.
Bréf til blaðsins
Morgunblaðið Hádegismóum 2, 110 Reykjavík  Bréf til blaðsins | mbl.is
NÚ eru kjara-
samningarnir á
næstu grösum
og atvinnurek-
endur vilja að
sjálfsögðu semja
um minna en áð-
ur og gera líf-
eyrissjóðina
minna virði. Við,
launafólkið, get-
um lagst gegn
því með því að samþykkja ekki
komandi kjarasamninga enda ekki
von á miklu betri samningum.
Hugmynd græðgismanna er að
tengja laun við markaðinn þannig
að þau hækki og lækki í samræmi
við hann. Við eigum að vilja meira
og að lágmarkslaun verði a.m.k.
200.000 krónur og að skattleys-
ismörk hækki. Og einnig að lífeyr-
issjóðir komi betur út fyrir konur.
Atvinnurekendur geta vel borg-
að miklu betri laun og eru sumir
þeirra að borga í hæsta taxta og
eru þá núverandi samningar tals-
vert fyrir neðan það sem þeir geta
borgað.
Vinnandi fólk er lítils metið en
það er jú vinnandi fólkið sem býr
til verðmætin í landinu, vinnur
fiskinn, kennir börnunum og borg-
ar alla Range Roverana. Auð-
valdsmenn geta þakkað gróða sín-
um vinnandi fólki og er kominn
tími til að þeir gefi eitthvað meira
til baka.
Við skulum krefjast bættra
kjara og ekki gefast upp! Við eig-
um skilið að fá hærri laun og eig-
um síst skilda uppgjöf samninga-
manna okkar. Látum okkur ekki
standa á sama og krefjumst miklu
hærri launa þótt við þurfum að
spýta blóði.
ÁGÚST VALVES
JÓHANNESSON,
matreiðslunemi.
Gefumst ekki upp
Frá Ágústi Valves Jóhannessyni
Ágúst Valves
Jóhannesson