Morgunblaðið - 07.10.2008, Blaðsíða 14

14 ÞRIÐJUDAGUR 7. OKTÓBER 2008 MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Eftir Helga Bjarnason
helgi@mbl.is
ÚTVEGSBANKINN gekk frá sölu á eignum Haf-
skips nokkrum dögum áður en félagið var tekið til
gjaldþrotaskipta. Samningunum var haldið leynd-
um, meðal annars fyrir stjórnendum Hafskips.
Kemur þetta fram í bók Björns Jóns Bragasonar
sagnfræðings, „Hafskip í skotlínu“, sem kom út í
gær. Fyrrum stjórnendur Hafskips byggja kröfu
sína um opinbera rannsókn í Hafskipsmálinu með-
al annars á rannsóknum bókarhöfundar.
„Það kom mér einna mest á óvart hvernig virð-
ist hafa verið gengið frá sölu á eignum félagsins
fyrir gjaldþrot,“ segir Björn Jón um niðurstöður
rannsókna sinna á Hafskipsmálinu. Hann vísar til
upplýsinga sem fram koma í bókinni um samninga
stjórnenda Útvegsbankans og Eimskipafélagsins
aðfaranótt 1. desember 1985 um kaup Eimskips á
eignum Hafskips, að eigendum Hafskips og
stjórnendum forspurðum. „Ég fann alla þá samn-
inga og sá hvernig Útvegsbankinn skuldbatt sig til
þess að leita allra leiða til þess að Hafskipsmenn
gæfu félagið upp til gjaldþrotaskipta. Þeir sögðu
þeim hins vegar ósatt um ástæður þess, sögðu að
taka yrði félagið til skipta til að aflétta kyrrsetn-
ingu Skaftár en það var tylliástæða eins og einn af
bankastjórum Útvegsbankans skýrði fyrir mér,“
segir Björn Bragi.
„Hreina leiðin“ farin
Hafskip var gefið upp til gjaldþrotaskipta 6.
desember 1985. Frá því um mitt sumar höfðu
stjórnendur félagsins reynt að selja rekstur þess.
Meðal annars var rætt við Eimskip og skipadeild
Sambands íslenskra samvinnufélaga. Fram kemur
í bókinni að minnstu hafi munað að Sambandið
tæki upp samstarf við Hafskipsmenn um rekstur
nýs skipafélags. Eftir að stjórn SÍS felldi tillögu
um það hófust viðræður eigenda Íslenska skipa-
félagsins og Útvegsbankans um leiðir til að halda
rekstrinum áfram. Sérstakur trúnaðarmaður við-
skiptaráðherra í málinu, Gunnlaugur Claessen
ríkislögmaður, taldi í skýrslu til ráðherra að með
stofnun Íslenska skipafélagsins hefði tekist að
bjarga fjármunum sem ella hefðu farið forgörðum.
Fram kemur í bókinni að fjórum dögum síðar hafi
hann lagt til að Útvegsbankinn og Eimskipa-
félagið gerðu með sér bindandi samning um tilboð
Eimskips í eignir Hafskips eftir að félagið hefði
verið tekið til gjaldþrotaskipta. Þessi aðferð var
nefnd „hreina leiðin“. Matthías Bjarnason, sem þá
var viðskiptaráðherra, lýsti því yfir við bókarhöf-
und að honum hefði verið ókunnugt um þessa
samninga og teldi að ríkislögmaður hefði farið út
fyrir verksvið sitt með því að stuðla að þeim. Þá
kemur einnig fram að Jóhannes Nordal seðla-
bankastjóri hafi verið milligöngumaður við samn-
inga Útvegsbankans og Eimskips.
Ein af meginforsendum samninganna við Eim-
skip var að skiptaráðandinn í Reykjavík tæki vel í
gerð hans. Í bókinni kemur fram að Markús Sigur-
björnsson borgarfógeti hafi efnt til réttarhalds
yfir Axel Kristjánssyni, aðstoðarbankastjóra og
aðallögfræðingi Útvegsbankans, þegar hann fór til
fundar við skiptaráðendur vegna málsins. Þessi
samskipti voru áður en félagið óskaði eftir gjald-
þrotaskiptum. Bókarhöfundur segist engin dæmi
þekkja um slíkt réttarhald og hvernig þetta virtist
allt hafa verið ákveðið fyrirfram og telur einnig að
aðkoma skiptaráðenda að rannsókn málsins síðar
eigi engin fordæmi.
Krafa um opinbera rannsókn
Krafa um opinbera rannsókn á aðdraganda og
eftirmálum gjaldþrots Hafskips sem hæstaréttar-
lögmennirnir Ragnar Aðalsteinsson og Sigríður
Rut Júlíusdóttir hafa lagt fram fyrir hönd Haf-
skipsmanna, þeirra Björgólfs Guðmundssonar,
Helgu Thomsen, ekkju Ragnars Kjartanssonar,
Páls Braga Kristjónssonar, Þórðar H. Hilmars-
sonar og Helga Magnússonar, er að stórum hluta
byggð á upplýsingum sem komið hafa fram við
rannsókn Björns Jóns Bragasonar. Í henni eru tí-
unduð ýmis atriði sem benda til ágalla og lögbrota
í verklagi og vinnubrögðum hins opinbera, í að-
draganda gjaldþrotsins og þeirri rannsókn sem
gerð var í kjölfar þess, að því er fram kemur í
fréttatilkynningu frá Hafskipsmönnum. Þeir telja
sig geta fært rök fyrir meintu vanhæfi og um leið
ólögmætri aðkomu beggja skiptaráðenda félagsins
og leitt líkur að því að þeir hafi brotið lög með
vinnubrögðum sínum. Er farið fram á skoðun á því
hvort í meðförum málsins hjá ríkissaksóknara,
rannsóknarlögreglunni og síðar sérstökum ríkis-
saksóknara hafi lögboðnum vinnuskyldum verið
fullnægt. Þá er embættisfærsla ríkislögmanns
harðlega gagnrýnd sem og þær forsendur sem
lágu að baki síðbúnum gæsluvarðhaldsúrskurðum.
Hafskip enn í skotlínu
Krafa um opinbera rann-
sókn á Hafskipsmálinu
er byggð á nýrri bók
Morgunblaðið/hag
Nýir eigendur Útvegsbankinn samdi við Eimskip um sölu á eignum Hafskips, fimm dögum áður en
stjórn Hafskips óskaði eftir gjaldþrotaúrskurði, án vitundar eigenda eða stjórnenda Hafskips.
HÆSTARÉTTARDÓMARARNIR
Gunnlaugur Claessen og Markús
Sigurbjörnsson hvetja Valtý Sig-
urðsson ríkissaksóknara til að
verða við beiðni um opinbera rann-
sókn á Hafskipsmálinu svokallaða.
Þetta kemur fram í bréfi sem
Garðar Garðarsson hrl. hefur
sent ríkissaksóknara fyrir hönd
umbjóðenda sinna, þ.e. Gunnlaugs
þáverandi ríkislögmanns og Mark-
úsar þáverandi borgarfógeta í
Reykjavík.
Ríkissaksóknara barst í síðustu
viku beiðni um opinbera rannsókn
málsins frá Ragnari Aðalsteinssyni
hrl. fyrir hönd fyrrverandi stjórn-
enda Hafskips með Björgólf Guð-
mundsson í broddi fylkingar. Sam-
kvæmt upplýsingum frá Garðari
óskaði hann þegar eftir afriti af
bréfi með kröfu um rannsókn Haf-
skipsmálsins.
„Þótt ekki verði séð að nokkrar
nýjar staðreyndir um atvik, sem
gerðust fyrir rúmum tveimur ára-
tugum, komi fram í bréfi rannsókn-
arbeiðenda eru ásakanir þær sem
bornar eru á umbjóðendur mína
þess eðlis að ekki verður við unað.
Er það því í þeirra þágu að umbeðin
rannsókn fari fram og vilja þeir
eindregið hvetja til að orðið verði
við beiðninni,“ segir m.a. í bréfi
Garðars sínu til ríkissaksóknara.
Hvetja til
rannsóknar
AÐ GEFNU tilefni vill Valitor, sem
er útgáfuaðili fyrir hönd banka- og
sparisjóða að VISA debet- og kred-
itkortum, árétta að notkun korta
verður eftir sem áður með eðlileg-
um hætti. Þetta á við um öll korta-
viðskipti, jafnt hjá söluaðilum og í
hraðbönkum, bæði hér heima og er-
lendis, segir í fréttatilkynningu frá
Valitor.
Þar segir jafnframt að eins og
fram hafi komið í ávarpi forsætis-
ráðherra í gær séu markmið að-
gerða ríkisstjórnarinnar, sem
kynntar hafi verið, m.a. að tryggja
það að almenningur fái eðlilega
bankaþjónustu.
Visa debet- og
kreditkort virka
„Í fyrra gekk ég frá grein um aðdraganda gjald-
þrotsins og ætlaði að birta. En svo voru sífellt að
bætast við ný gögn og ég frestaði því. Eftir því
sem ég kannaði málið betur komu fram nýjar
hliðar og nýjar spurningar vöknuðu þannig að
þetta vatt upp á sig. Það var svo ekki fyrr en á
þessu ári, líklega undir vor, sem mér varð endan-
lega ljóst að þetta yrði að vera bók,“ segir Björn
Jón Bragason sagnfræðingur um tilurð bókar
sinnar, „Hafskip í skotlínu“. Heiti bókarinnar er
tekið af skjalakassa úr skjalasafni Eimskips.
Björn Jón skrifaði um Hafskipsmálið og sögu
kaupskipaútgerðar í meistaraprófsritgerð í
sagnfræði sem hann lauk 2006. Hann hafði
áhuga á að kanna ýmsa þætti nánar og ákvað að
fara út í frekari rannsóknir á eigin vegum. Höf-
undur gefur bókina út sjálfur
en vinnsla hennar er styrkt
af Hafskipsmönnum.
Björn Jón kannaði 20
skjalasöfn og ræddi við um
50 heimildarmenn við
vinnslu bókarinnar. Björn Jón
hefur einnig notað gjaldþrot
Hafskips sem verkefni við
laganám í Háskóla Íslands.
Hann hefur lokið við BA-
ritgerð um rannsóknarnefnd
þá sem falið var með sérstökum lögum að kanna
viðskipti Hafskips og Útvegsbanka Íslands.
„Hafskip í skotlínu“ er önnur bókin um Haf-
skipsmálið sem kemur út á skömmum tíma.
Greinin vatt upp á sig og varð að bók
Björn Jón
Bragason
Eftir Dag Gunnarsson
dagurg@mbl.is
ÞAÐ þarf að fara mörg ár aftur í tímann til að
finna verra ástand í efnahagsmálum en nú rík-
ir. Um helgina sagði Geir H. Haarde forsætis-
ráðherra að sú fjármálakreppa sem nú ríður
yfir heiminn væri verri en sú sem átti sér stað
á fjórða áratug síðustu aldar og fara yrði aftur
til ársins 1914 til að finna hliðstæðu.
Flestir kannast við kreppuna miklu sem kom
í kjölfar hruns verðbréfamarkaða 1929 en í
hvað er forsætisráðherra að vísa með ummæl-
um sínum um 1914?
Er fyrri heimsstyrjöldin braust út 1914
leystu Evrópubúar inn í flýti bandarísk verð-
bréf sín og var álagið svo mikið á bandaríska
bankakerfið að fjármálaráðherrann William G.
McAdoo lét loka kauphöllinni í New York til
að stemma stigu við fjármagnsflæðinu en gull-
birgðir Bandaríkjanna voru í hættu og doll-
arinn hrapaði í verði á heimsmörkuðum.
Kauphöllin í New York var lokuð í fjóra
mánuði um haustið þetta ár og var gripið til
neyðarlaga sem kennd eru við Aldrich-
Vreeland sem leyfir bönkum að gefa út pen-
ingaseðla án þess að nægileg trygging rík-
isskuldabréfa sé fyrir hendi. Peningum úr
neyðarsjóðum var dælt inn í bandaríska hag-
kerfið og á nokkrum mánuðum eða í nóvember
1914 mun það hafa jafnað sig, þökk sé þessum
neyðaraðgerðum.
Versta ástand
síðan árið 1914
Eftir Baldur Arnarson
baldura@mbl.is
SAMANBURÐUR Geirs H.
Haarde, forsætisráðherra og
hagfræðings, á kreppunni nú og
þeirri sem reið yfir heimsbyggð-
ina 1914 hefur vakið athygli,
enda sú efnahagslægð líklega
mun síður þekkt en kreppan sem
skall á 15 árum síðar.
Guðmundur Hálfdánarson
sagnfræðingur telur samanburð-
inn að mörgu leyti áhugaverðan.
„Ég held að hagfræðingurinn
Geir hafi komið auga á þetta
vegna yfirburðaþekkingar sinnar
á hagsögu,“ segir Guðmundur og
heldur áfram.
„Kreppan 1914 er að því leyti
óvenjuleg að það kom heims-
styrjöld í kjölfarið, sem veldur
því að hún kom ekki jafnskýrt
fram og ella hefði verið. Hún
hafði takmörkuð áhrif á Íslandi,
enda erfitt að skilja hana frá fyrri
heimsstyrjöldinni.“
vegna þess að fjármálalíf lands-
ins var mjög vanþróað á þeim
tíma.
Hún virðist hafa haft mun
meiri áhrif vestanhafs. Kemur
þar bæði til að Bandaríkin stóðu
utan átakanna þangað til 1917 og
svo hitt að fjármálakerfið þar var
mun þróaðra en hér.“
Guðmundur segir einnig at-
hyglisvert að bera saman niður-
sveifluna nú og kreppuna miklu
fyrir 70 árum.
„Kreppan 1929 byrjar á svip-
aðan hátt, sem fjármálakreppa.
Hún hófst á því að bankar byrj-
uðu að draga til sín fé og hætta
útlánum. Við það tók kerfið
smám saman að hrynja.“
Má að lokum geta þess til gam-
ans, í ljósi umræðna um skulda-
vafninga og önnur framandleg
heiti í umræðunni um kreppuna
nú, að í yfirlitsritinu „Ísland í ald-
anna rás: 1900-2000“ eru rifjuð
upp þau orð Björns Kristjáns-
sonar, bankastjóra Landsbank-
ans, frá marsmánuði 1914, að
bankastjórnin telji „bankamál
vera svo torskilin mál, vandasöm
og flókin fyrir allan almenning,
að alls eigi geti átt við, að leggja
þau undir almennan fund“.
óvenjulegt, eins og komi fram í
Morgunblaðinu á þeim tíma.
Mikil uppgrip í stríðinu
„Fyrstu styrjaldarárin voru
uppgrip á Íslandi vegna þeirrar
miklu eftirspurnar sem myndað-
ist eftir útflutningsvörum þjóðar-
innar. Fjármálakreppan 1914
hverfur því inn í aðra og meira
áberandi atburði.
Hún hafði ekki mikil áhrif á ís-
lenskt efnahagslíf, meðal annars
Hann segir fyrstu styrjaldar-
árin hafa reynst búhnykkur fyrir
Íslendinga, líkt og síðari heims-
styrjöldin. Íslensk stjórnvöld
hafi brugðist við kreppunni 1914
með því að afnema gullfótinn, á
þeim tíma þegar norrænu mynt-
irnar hefðu verið tengdar saman.
Hugmyndin hafi verið að eiga
nægan gullforða til að styðja við
gjaldeyrinn, íslensku krónuna.
Alþingi hafi komið til fundar á
sunnudegi sem þótt hafi mjög
Stríðsgróði jafnaði út kreppuna
Bankamálin
þóttu líka tor-
skilin 1914
Hótel Reykjavík árið 1913 Ári síðar skall á heimskreppa.