Sjómannablaðið Víkingur - 01.07.1957, Blaðsíða 4
KDMPÁBINN HEFUR DRÐIE) TIL MEIRA GAGNB FYRIR MENNINA EN MEE)
TDLUM VERÐI TALI-Ð, EN ENGINN VEIT UM UPPHAF HANB.
Segul - kompásmn
□ RÍMUR ÞDRKELSSON, ÞÝDDI
Langt aftur í blámóðu aldanna komust menn-
irnir að því, að segulsteinninn var gæddur sér-
stakri náttúru. Hvar, hvenær eða með hvaða
hætti þeir komust að þessu veit enginn. Það gerð-
ist áður en sögur hófust. Hugsum okkur mann-
inn aftur í grárri forneskju. Hann var frum-
stæður í hugsun og fullur ótta og hjátrúar gagn-
vart fyrirbrigðum náttúrunnar. Honum varð
fyrst fyrir að setja öll fyrirbrigði, sem hann
skorti þekkingu á í samband við kyngi mögnuð
öfl púka og galdra. Það er því ekki fjarri lagi að
líta svo á að segulsteinninn hafi verið hentugt
tæki í höndum seiðskratta ag særingamanna
meðan fáfræðin réði ríkjum í mannheimum. En
manninum er nú einu sinni sá eiginleiki í blóð
borinn að vilja glíma við torráðnar gátur tilver-
unnar og taka öfl náttúrunnar í þjónustu sína.
Þótt seiðskrattar og særingamenn hafi vafa-
laust veifað segulsteininum yfir höfðum frum-
stæðra manna um alda raðir, þá hefur farið svo
með þetta eins og allt annað að heilbrigð skyn-
semi tók við í fyllingu tímans og nú er svo kom-
ið fyrir langa löngu að maðurinn hefur tekið
eiginleika segulsteinsins í þjónustu sína til meira
gagns og hagræðis en með tölum verði talið.
Yfirleitt er litið svo á að Kína sé móðurland
kompássins. Sagnir herma, að árið 2637 fyrir
Krist hafi kínverski keisarinn Huang-Ti átt í
höggi við uppreisnarforingjana Tchi-Jeon. Upp-
reisnarherinn fór halloka og var umkringdur af
liði keisarans. Foringi uppreisnarhersins huldi
lið sitt gerfiþoku og hugðist brjóta sér braut úr
herkvínni í skjóli hennar. Þetta fór á aðra leið.
Stríðsvagn keisarans var búinn tæki einu, sem
var þeirrar náttúru, að benda alltaf í suðurátt.
Með hjálp þessa tækis komst keisaraherinn leiðar
sinnar í þokunni. Uppreisnarherinn, sem taldi
sig örugglega hulinn af þokunni, vaknaði við
vondan draum og var brytjaður niður, en keisar-
inn fékk frægan sigur. Er þetta í fyrsta sinn,
sem getið er um að gerfiþoka hafi verið notuð
í hernaði.
Allmikill vafi er talinn vera á sannleiksgildi
þessarar sagnar, einkum varðandi tækið, sem á
að hafa verið þeirrar náttúru að benda sífellt
í suðurátt. Talið er nokkurnveginn öruggt, að
fornaldarskip Kínverja hafi notað einhverskonar
kompás til þess að sigla eftir um Kínahaf. I kín-
verskri orðabók frá árinu 121 fyrir Krist er getið
um segulnáttúru leiðarsteinsins.
Frá sjónarmiði sagnfræðinnar leikur mikill
vafi á því, hvernig Fönikíumenn fóru að því að
rata um höfin. Þeir voru þöglir menn. Þeir héldu
þekkingu sinni í siglingafræði leyndri af ótta við
samkeppni. Sagan greinir frá siglingaleiðum
þeirra og mörgum löndum, sem þeir heimsóttu og
verzluðu við. Hvernig þeir fóru að því að rata
veit aftur á móti enginn neitt um og mun eng-
inn vita þar til ef einhver fornleifafræðingur
grefur eitthvað úr rústum, sem gefur um það
vísbendingu.
í grískum og rómverskum ritum er víða getið
um sjóferðir. Árið 1187 eftir Krist skrifar munk-
urinn Necham um kompás, sem sjómenn noti á
dimmum nóttum, þegar ekki sjást stjörnur.
Kompásinn segir hann vera vel þekkt siglinga-
tæki. Hinn frumstæði kompás var segulmögnuð
járnnál, sem haldið var á floti með flotholti í
vökva, benti þá nálin í norður eða þar um bil.
Járnnálina varð að segulmagna öðru hvoru. Þess-
vegna var segulsteinninn ómissandi hlutur í öll-
um þeirra tíma skipum sem þekktu og notuðu
kompás á annað borð. Segulstein var að finna í
Magnesíuhéraði á Eyjahafsströnd Grikklands.
Kompás sá sem Necham munkur skrifar um
var nál, sem snerist á standi og benti í átt, sem
var talin vera landfræðilegt norður. Á 13. öld
fundu Evrópumenn upp á því að láta nálina
snúast á standi í þurri skál. Ekki er kunnugt um
hver fann upp kompásrósina, sem skift var 1
32 áttastrlk. (Norðurstrik rósarinnar, Liljan
(Fleur-de-lis), er notuð enn í dag. Rósinvarmjög
mikilvægt spor í þróun segulkompássins. Itölum
er eignaður heiðurinn af því að tengja nálinavið
rósina. Flæmingjar fóru næstir að dæmi þeirra.
Þannig er sá kompás í stórum dráttum, sem nú
er í notkun. Allar frekari framfarir, sem síðan
hafa orðið á segulkompásnum, hafa einkum mið-
að að aukinni þekkingu á því að færa sér hann
í nyt með meiri og meiri nákvæmni.
Á 14. og 15. öld var kompásinn nánast tæki til
þess að benda á áttir svona hér um bil. Engin
116