Náttúrufræðingurinn - 2004, Qupperneq 22

Náttúrufræðingurinn
Frettir
Hvað er eitt kíló?
Þegar Frakkar skilgreindu metra-
kerfið í lok 18. aldar, gengu þeir út
frá því að metrinn væri einn tíuþús-
undasti af vegalengdinni frá norður-
pól að miðbaug eftir lengdarbaug,
að sjálfsögðu gegnum París. Frakkar
smíðuðu svo kvarða úr platínu og
ristu á hann tvö þverstrik, og á milli
þeirra var metrinn skilgreindur,
samkvæmt nákvæmustu mælingum
þess tíma. Síðar kom í ljós að þessi
metri er ekki alveg réttur miðað við
ummál jarðar, en ákveðið var að elta
ekki ólar við leiðréttingar landmæl-
ingamanna heldur halda sig við
upphaflega platínukvarðann. Seinna
var kvarðinn gerður nákvæmari
með því að rispa mjög grönn þver-
strik niður í miðjur upphaflegu
strikanna, og nú hefur platínukvarð-
inn verið lagður af og metrinn skil-
greindur sem sú vegalengd sem ljós
í tómarúmi berst á 1/299.792.458 úr
sekúndu, svo menn þurfa ekki leng-
ur að ferðast til Frakklands til að
staðla málbönd sín.
En hversu löng er þá sekúndan?
Hún var upphaflega skilgreind sem
tiltekið brot af sólarhringnum, um-
ferðartíma jarðar um sjálfa sig, en
þar sem jörðin snýst ekki alltaf ná-
kvæmlega jafnhratt er sekúndan nú
skilgreind sem sá tími sem það tekur
9.192.631.770 sveiflur af tiltekinni
geislun að berast frá atómi sesíns-
133.
Aðrar grunneiningar kerfisins -
straumstyrkur (amper), hitastig
(kelvín), efnismagn (mól) og ljós-
styrkur (kandela) - eru líka skil-
greindar án viðmiðunar við ein-
hvem áþreifanlegan safngrip.
En ekki kílógrammið, gmnnein-
ing massa. Þar er enn miðað við
ákveðið lóð - hlunk úr blöndu af
platínu og iridíni, sem Frakkar settu
saman 1889 og varðveita í læstu ör-
yggishólfi. Ef stöðlunarfræðingar
(„metrólógar") vilja vita hversu mik-
ið eitt kíló vegur, þurfa þeir strangt
tekið að fara til Alþjóðastofnunar-
innar um mál og vog í Sévres í
Frakklandi og fá aðgang að eina
hlutnum í öllum alheimi sem hefur
nákvæmlega skilgreindan massa eitt
kílógramm. Að sjálfsögðu em all-
margar eftirmyndir af þessu fmm-
kílói eða staðalkílói geymdar víða
um heim, en jafnvel þær mælast
ekki allar jafnþungar og eiga auk
Frumkílóið var gert uppúr 1880 úr
blöndu sem er 90% platína og 10% iridín.
Það er sívalningur og geymt í lofftæmi
undir tvöfaldri glerklukku. Ljósm. Bureau
International des Poids et Mesures,
BIPM.
þess til að þyngjast eða léttast á milli
ára, miðað við staðalkílóið.
Stöðlunarfræðingar eru ekki enn
komnir niður á neina nothæfa að-
ferð til að miða kílógrammið milli-
liðalaust við einhverjar aðrar gmnn-
einingar metrakerfisins.
New Sdentist, 22. febrúar 2003: Weigh to go, eftir Robert Matthews. Ömólfur Thorladus tók saman.
Myrkfælni og
NÁTTBLINDA
Þörfustu
UPPFINN-
INGARNAR
Hvaða uppfinning er það sem við
gætum síst verið án? í könnun á
vegum þekkts bandarísks tæknihá-
skóla, MIT, hlaut tannburstinn flest
atkvæði, aðeins fleiri en bíllinn. í
næstu sætum vom svo einkatölvan,
farsíminn og örbylgjuofninn.
Náttblindir menn sjá liti eðlilega, og
hafa því fulla sjón á daginn, en þeg-
ar rökkvar og litir hætta að greinast
sjá þeir ekkert. Augnlæknir í Glas-
gow greindi nýlega frá tveimur
bömum með arfgenga náttblindu,
sem vom afar myrkfælin. Hann
mælir með því að læknar og foreldr-
ar afgreiði ekki myrkfælni í bömum
sem sjúklega þörf fyrir athygli eða
óeðlilega fælni.
Ömólfur Thorladus rakst á þetta í New Sdenhst: In brief, 1. febrúar 2003.
20