Náttúrufræðingurinn - 2004, Qupperneq 49

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Oddur Sigurðsson
Gláma
Að vera eða vera ekki - jökull
Jöklar hafa lengi verið íslensku þjóðinni hugleiknir og ekki að ófyrirsynju.
Fáir þættir í náttúrunnar ríki hafa verið jafnógnvekjandi og jöklarnir þar
sem þeir voma yfir byggð og óbyggð og af þeim er einskis góðs að vænta.
Hvenær sem var gátu komið þaðan skaðvænleg flóð og sum svo mikil að
óvíða á byggðu bóli er samjöfnuð að finna. Þótt jöklarnir væru þannig fræg-
astir fyrir að hlaupa ofan yfir byggð með flóðum, áttu þeir það einnig til að
þenjast út hægt og rólega eða með fjörköstum með skelfilegum afleiðingum
jafnvel fyrir heilar sveitir. Þannig gengu þeir yfir lönd manna og breyttu
sums staðar skógum og iðjagrænum völlum í bláhvíta eyðimörk. Jöklarnir
voru sveipaðir dulúð, sem ól af sér forvitni, en jafnframt stóð af þeim ógn.
Ekki var að undra að menn vildu geta séð fyrir hvort jöklar gengju fram á
næstu árum eða ógninni linnti, því að forspá hafa menn lengi þráð, einkum
um þá hluti sem varðar líf þeirra og afkomu. Til þess þurfti skilning sem
ekki fékkst fyrirhafnarlaust og tók það menn aldir að átta sig á hvaða
meginþættir stjóma vexti og viðgangi jökla. Þar stóðu íslendingar jafnan
framarlega ef ekki fremstir meðal þjóða, með Þórð Þorkelsson Vídalín
(1662-1742) og Svein Pálsson (1762-1840) sem fyrstu merkisbera.
að var þó ekki fyrr en kom fram
á tuttugustu öld að menn fóm
að fylgjast skipulega með
hreyfingum jökla. Smám saman
kom í ljós að merkustu vísindamenn
í faginu höfðu farið villir vegar um
sögu jöklabreytinga.
Stærð jökla var mönnum óljós.
Um aldir voru gefin út kort af land-
inu án þess að Vatnajökull fengi þar
sinn eðlilega sess og var hans jafnvel
að engu getið þótt aðrir minni
trónuðu þar með nafni og táknum.
Er svo jafnvel enn að nákvæm tala
um flatarmál jökla á íslandi liggur
hvergi fyrir og hleypur óvissan á
hundruðum ferkílómetra. Tölu hafa
menn ekki heldur komið á jöklana
og er það ekki vansalaust þótt sumir
séu ærið smáir og ekki alltaf ljóst
hvað telja skuli jökul og hvað ein-
ungis fartnir. Slík deila kom upp
fyrir um einni öld og laut að því
hvort jökull væri á Glámu. Er deilan
raunar ekki útkljáð enn þótt hún hafi
legið í dái í hálfa öld. Því skal sú saga
hér rakin að nokkru og reynt að
skera úr um deilumálið.
Rétt er að greina frá því þegar í
upphafi að meðal fræðimanna er
jökull skilgreindur sem ísmassi sem
er orðinn þjáll hið innra af þunga
sínum og hnígur undan eigin fargi.
Merking
ÖRNEFNISINS GLÁMA
Samkvæmt íslenskri orðsifjabók
Ásgeirs Blöndals Magnússonar1
getur orðið gláma merkt hvítur
glampi, skammvinnt sólskin,
þurrkflæsa, snjóblettur í fjalli, blesa
(á hesti) eða eyða. Það á sér skyld
orð í öðrum norrænum málum sem
tengjast ljósi og augum. Þá er oft átt
við litar- eða birtubrigði þegar
glámu ber á góma. Einnig gæti í
heitinu falist að þaðan sé gott
útsýni, að því er Þórhallur Vil-
mundarson2 telur. Hann hefur
tekið saman fróðleik um örnefnið
og hefur fundið það á nokkrum
stöðum á landinu sem heiti á mýri,
tjörn, læk, skriðu og eyðibýli auk
fjalls eða fjalllendis. Líklegt verður
að teljast að Gláma á Vestfjörðum
hafi dregið nafn af langvarandi
snjósköflum eða fönnum sem setið
hafa í fjallinu þegar á fyrstu öldum
íslandsbyggðar, en það er þó ekki
víst.
Náttúrufræðingurinn 72 (1-2), bls. 47-61, 2004
47