Náttúrufræðingurinn - 1985, Blaðsíða 43

Tvö kort eru til af þessu svæði, sem
Sveinn Pálsson teiknaði eftir þessa
ferð sína. Annað er af Vatnajökli og
fylgir því Jöklaritinu. Þar nær jaðar
Skeiðarárjökuls rétt vestur fyrir horn-
ið á Eystrafjalli og Súla kemur upp
milli jökulsins og Eystrafjalls og fellur
þaðan vestur og suðvestur og myndar
Núpsvötn þar sem hún sameinast
Núpsá. Hitt kortið er af Eldsveitunum
og nær það skammt austur fyrir Lóma-
gnúp. Þar eru Núpsvötn látin liggja
upp með Lóntagnúpi og verða til úr
Núpsá, sem kemur beint að norðan og
Súlu sem kemur að austan, en kortið
nær því miður ekki að jökuljaðrinum.
Þegar litið er á kortin og ofan-
greindar lýsingar er ljóst, að þegar
Sveinn Pálsson ferðast um Skaftafells-
sýslur (1793) hefur Skeiðarárjökull
náð fram fyrir hornið á Eystrafjalli, en
ekki yfir í Lómagnúp enda beinlínis
tekið fram að svo sé ekki. Athyglisvert
er, að Sveinn minnist á „melhæðir eða
öldur er liggja allt að 200 skref (eða
200 faðma) frá jökuljaðrinum" og að
„lengra úti á sandinum sjáist nokkrir
hólar af sama tagi“. Hér er greinilega
verið að lýsa jökulgörðum og sá síðar-
nefndi er vafalaust garður eða hólar
þeir sem nú eru nefndar Sandgígjur og
liggja austan og útundan Lómagnúp.
Sveinn gefur í skyn að þeir séu af sama
toga og öldurnar framan við jökuljað-
arinn en að þangað hafi jökullinn þó
aldrei náð. Sigurður Þórarinsson
(1939) taldi, að um miðja 18. öld hafi
jökullinn náð að Sandgígjunt, en með
hliðsjón af lýsingu Sveins má telja víst,
að svo hafi ekki verið. Engin líkindi
eru því til, að Sandgígjur liafi myndast
á sögulegum tíma. Þær gætu hafa
myndast í kuldakasti sem var á
steinöld fyrir 2700 árurn ellegar við lok
ísaldar (Búðastig) og tel ég það lík-
legra.
Þegar litið er yfir þær heimildir, sem
hér er fjallað um tel ég sennilegt að
jökulöldurnar eða jökulgarðurinn,
sem víða er minnst á (sjá síðar), sé
einmitt sá garður (melöldur) sem
Sveinn Pálsson lýsir og lágu nær jökl-
inum. Sveinn getur þess, að Skeiðar-
árjökull hafi legið við garðinn 1784 en
jökullinn hafði gengið til baka er hann
er þar á ferð. Henderson (1818) taldi
að jökullinn hefði gengið fram 1787 en
telja verður að Sveinn fari hér með
réttara mál.
Vel má vera að garðurinn hafi
myndast um eða fyrir 1784 en einnig
gætu hafa verið öldur þar fyrir eins og
síðar verður að vikið. Ef þær hafa ekki
myndast fyrr en árið 1784 er vart við
því að búast að Skeiðarárjökull hafi
komist nær Lómagnúp síðar, þótt
mönnum hafi sýnst hann liggja að fjall-
inu, því eins og síðar kemur fram hef-
ur hann ekki náð í Lómagnúp eftir
1784.
1812-15
Eftirfarandi lýsingu er að finna í
ferðabók Henderson (1818), en hann
ferðaðist um ísland á árunum 1814—
15. Klausan hér á eftir er í beinu fram-
haldi af tilvitnun við árið 1787 hér á
undan.
„Descending into a hollow, we pass-
ed through between extensive pools
of white water, and rounded several
sources from which considerable ri-
vers were poured forth into the
sand. This region may be about
three quarters of a mile from the
present margin of the Yökul; and
near the middle of the intervening
space are a number of inferior
heights which have been left on the
regress of the Yökul in 1812, the last
time it was observed to be in
motion.“
Að því er best verður séð, er Hend-
erson að lýsa svæði, sem myndast er
jökullinn hefur hörfað frá jökulgarði.
37