Náttúrufræðingurinn - 1985, Blaðsíða 34

leik eldfjallsins þar sem vatn, loft, jörö
og eldur, forngrísku frumefni fjögur,
samtvinnast í hrikafenginni náttúru-
hljómkviðu.
JARÐVEGSSNIÐ
Jarðvegssniðin á myndum 5 og 6 sýna afstöðu
hlauplaganna til þekktra gjóskulaga í jarðvegin-
um. Þar et gerður greinarmunur á því hvort
heldur gjóskan hefur borist með vatni eða hefur
fallið úr lofti.
Snið 1-7 eru mæld við Ytri-Rangá eða í nánd
við hana.
Snið 1 Merkihvoll er mælt í malarnámi við
rofbarð sem kennt er við eyðibýlið Merkihvol á
vesturbakka Rangár skammt frá brúnni fyrir
ofan Galtalæk. Undir jarðvegi með ýmsum
þekktum gjóskulögum, þ.á.m. H3 er um 2 m
þykkt lag af vatnsfluttum vikri. Vikurinn er
vafalítið upprunninn í H4 gjóskulaginu.
Snið 2 og 3 Réttarnes eru mæld í vesturbakka
Rangár við Réttarnes. Snið 2 er mælt í nesinu
sjálfu, en snið 3 um 1 km neðar við ána. í
þessum sniðum eru áberandi lög af vatnsflutum
ljósum vikri. f sniði 2 er jarðvegur með þekkt-
um gjóskulögum ofan á vikrinum, þar á meðal
Landnámslagið og tvílitt grófkornótt lag hið
efsta af þremur brúnum og svörtum gjósku-
lögum frá Heklu, sem eru nokkru yngri en H3.
Neðsta hlauplagið í báðum sniðunum er Sel-
sundsvikur og hlauplagið yfir því er að öllum
líkindum H3 í báðum sniðunum. í sniði 3 er
þriðja og efsta hlaupiagið hugsanlega frá gosinu
1104, þótt ekki hafi fengist staðfesting á því enn
sem komið er.
Snið 4 Heiði er mælt í bakka við Víkingslæk
hjá bænum Heiði á Rangárvöllum.
Snið 5,6 og 7 Hella eru mæld í skurði við
vesturbakka Ytri-Rangár hjá Hellu neðan brú-
ar. f skurðbökkunum er sendinn jarðvegur ofan
til, en mór þar undir. í bökkunum ofantil eru
nokkur þekkt gjóskulög. Þar fyrir neðan eru lög
í mónum úr ljósum, vatnsfluttum vikri. Þau eru
þykkust og mest áberandi næst ánni, en þynnast
og hverfa alveg er fjær dregur árbakkanum.
Ekki verður betur séð en hér séu komin þau 3
lög sem áður er lýst frá Merkihvoli og Réttar-
nesi, þ.e. H4, Selsundsvikur og H3.
Snið 8 Skarfanes er mælt í vesturbakka Þjórs-
ár í Skarfanesi norðaustur af Skarðsfjalli. Þar
sjást engin merki um vikurhlaup í jarðveginum,
en gjóskulögin sem hér eru til umræðu finnast
þar öll loftfallin. Þrjú tvílit gjóskulög frá Heklu
eru afar áberandi í þessu sniði. Þau eru milli
Landnámslagsins og H3, ljósbrún neðst en svört
efst. Efsta lagið hefur mikla útbreiðslu um
Suðurland og er gott leiðarlag. Neðsta lagið
hefur verið aldursgreint með geislakoli og
reyndist 2660 +/— 80 ára, (Guðmundur Kjart-
ansson o.fl. 1964). Skammur tími hefur liðið
milli þessara gosa. Skv. jarðvegsþykktum eru
efri lögin bæði meira en 2000 ára.
Snið 9 Árnes er mælt í Árnesi skammt frá
Búðafossi. Þar verður vart við þrjú lög af vatns-
fluttum vikri í jarðvegi, sem er eldri en um 2600
ára. Efsta lagið, sem talið er vera H3, hefur
mesta útbreiðslu að því er séð verður. T.d.
finnst dreif af núnum vikurhnullungum allt að
13 cm löngum, sem tengjast þessu lagi á yfir-
borði á uppblásnu landi við Hestfoss. Selsunds-
vikur og H4, vatnsflutt lög með ljósum vikri,
finnast milli þessa lags og gjóskulagsins H5, sem
er loftborið.
Snið 10 Stórahof er mælt í vesturbakka Þjórs-
ár fram undan Stórahofi. Engin stórfelld um-
merki eru eftir vikurhlaup, en þó er augljóst, að
oft hafa flóð farið þar yfir og borið möl og sand
út á þurrlendisjarðveg. Á sniði 10 á mynd 6 er
merkt við þau malarlög, sem líklegast er talið að
hlaupin sem fylgdu H3 og H4 gosunum hafi
skilið eftir sig og e.t.v. einnig Heklugosið árið
1104.
Snið 11 Þrándarholt er mælt í vesturbakka
Þjórsár niður undan Þrándarholti. Þar er í jarð-
veginum um 0.5 m þykkt lag, sem er að mestu
leiti úr hvítum, vatnsnúnum vikri. Sennilega
tengist þetta lag H4 gosinu.
Snið 12 Neshóll í Nesey í Stóru-Laxá. Neðan
við Birtingarholt afmarka álar í Stóru-Laxá all-
stóra eyju, sem Nesey heitir. Eyjan er hæst að
suðaustanverðu, í Neshól, og rís þar um 8-10 m
yfir vatnsborð árinnar (3. mynd).
Kjarninn í Neshól eru tvö um 2 m þykk lög af
vatnsfluttum, ljósum vikri, sem blandaður er
dökku efni. Yfir efra laginu sjást Landnáms-
lagið og tvö af brúnu og svörtu lögunum frá
Heklu. Efra hlauplagið er malaríkt og laust í
sér; aðalefnið er ljós vikur. Undir efra hlaup-
laginu er jarðvegslag með gjóskulögum, en þar
fyrir neðan er svo annað hlauplag um 2 m þykkt.
Þar fyrir neðan er um 20 cm þykkt mólag með
lurkum .
Snið 13 Sóleyjarbakki er í mýrarskurði austur
af Sóleyjarbakka. Oskulagasyrpan er heilleg og
öll helstu leiðarlög til staðar gagnstætt því sem
er í sniðum 9, 10, 11 og 12. í sniðinu er H3-
askan vatnsborin en H4-askan loftborin. Á þess-
um stað var sú greining nánast geirnegld, að
vikurlögin í Neshól væru H3 og H4, því þarna í
skurðinum er hægt að sjá hvernig hin þykku
vatnsbornu lög við Stóru-Laxá hverfa út og
ganga sem venjuleg loftborin lög inn í ótruflaða
öskulagasyrpu mýrarinnar.
28