Náttúrufræðingurinn - 1985, Blaðsíða 14

Brennisteinn
Brennisteinn (S) er eitt þeirra fáu frumefna
sem algengt er að finnist hreint í náttúrunni.
Hérlendis finnst brennisteinn við hveri á há-
hitasvæðum, eins og myndin að ofan sýnir
(brennisteinsþúfa á Þeistareykjum: Helgi
Torfason, 1981). Einnig er algengt að rekast
á brennistein í nýrunnum hraunum og við
nýja gíga. Brennisteinn þvæst fljótt burtu í
rigningu og hverfur, ef hann endurnýjast ekki
stöðugt.
Brennisteinn er auðþekktur á gula litnum,
og kristallast, eftir aðstæðum, í orthoromb-
íska kerfinu eða því monoklína. Brennisteinn
er mjög algengur í ýmsum efnasamböndum.
Sé hann ásamt súrefni í sambandi við önnur
efni, venjulega málma, kallast efnið „súlfat"
en „súlfíð" ef súrefnið vantar. Algengasta
súlfíðið hérlendis er brennisteinskís eða
glópagull (FeS2) sem myndar teningslaga
kristalla. Annað súlfíð er brennisteinsvetni
(H2S), algengt í jarðhitavatni og flestir kann-
ast við brennisteinsfýluna á jarðhitasvæðum,
sem minnir á lykt af fúleggjum. Gifs, sem er
algengt á háhitasvæðum, er súlfat (CaS04+
H20).
Á íslandi var brennisteinn mikilvæg versl-
unarvara strax á 13. öld og er þess getið í
heimildum að árið 1279 varaði erkibiskup í
Noregi Skálholtsbiskup við vaxandi áhuga
Danakóngs á þessari vöru. Einkum var
brennisteinn numinn í Þingeyjarsýslu; í
Fremrinámum, Námafjalli og í minna mæli í
Kröflu og á Þeistareykjum. Framleiðslan var
einkum notuð í púður og var hámark brenni-
steinsframleiðslu um 1560, og nam þá nálægt
100 tonnum á ári. Danakóngur keypti nám-
urnar í Þingeyjarsýslu 1563 (þó ekki Þeista-
reyki strax), en framleiðslan dróst saman og
lagðist námavinnsla að mestu niður um 1610.
Nokkuð var numið og selt af brennisteini
milli 1750 og 1870, en eftir það hafa allar
námatilraunir runnið út í sandinn. Dana-
kóngur átti námurnar fram til 1885 er Land-
sjóður tók þær yfir. Einnig var numinn
brennisteinn í Krísuvík og í Brennisteins-
fjöllum.
Framan af öldum var brennisteinn einkum
notaður til púðurgerðar og síðar í lyf. Auk
þessara nota er brennisteinn notaður í iðnaði,
t.d. í áburð, skordýraeitur, eldspýtur, lita-
gerð, sýrur og margt fleira. Helstu námur eru
nú í Bandaríkjunum, Sovétríkjunum, Mex-
ikó og í Frakklandi. Lítið útlit er fyrir að
íslendingar hasli sér völl á þessu sviði í fram-
tíðinni.
Helgi Torfason.
Náttúrufræðingurinn 54 (1), bls. 8, 1985
8