Náttúrufræðingurinn - 1985, Blaðsíða 37

Haukur Jóhannesson:
Þættir úr sögu Skeiðarárjökuls
INNGANGUR
í lok síðustu aldar og framan af
þessari var Skeiðarárjökull mun þykk-
ari (hærri) en nú á móts við Grænalón,
sem þá hafði afrennsli um skarð til
Núpsár. Þegar á öldina leið þynntist
hann og árið 1935 var jökullinn orðinn
svo þunnur, að vatnið í Grænalóni
náði að lyfta honum og brjóta sér leið
fram á sand. Þá tæmdist Grænalón.
Hlaupið kom fram í Súlu, sem fellur
undan Skeiðarárjökli við hornið á
Eystrafjalli. Vestasti hluti hans er
stundum nefndur Súlujökull og dregur
nafn af Súlutindi (1. mynd). Eftir
hlaupið fylltist lónið á ný. Aftur urðu
stórhlaup árin 1939 og 1943. Eftir
hlaupið 1943 hefur vatnshæð í Græna-
lóni ekki náð fyrri hæð og því ekki
fengið afrennsli til Núpsár. Nú er
Núpsá bergvatnsá, en var jökulá fyrir
1943, og efstu drög hennar eru í ofan-
nefndu skarði. í skarðinu eru nú þurr-
ar, vatnsnúnar klappir þar áður var
beljandi stórfljót. Þótt Grænalón hafi
ekki náð fyrri vatnshæð eftir 1943, hef-
ur það hlaupið aftur og aftur. Fyrst
eftir stóra hlaupið 1935 liðu nokkur ár
milli hlaupa, en nú hin síðari ár koma
hlaup í Súlu nær árlega og þá lækkar
stórlega í Grænalóni. Nú nær vatns-
hæð í lóninu um 560 m. y. s. milli
hlaupa. Þess ber að geta að hlaupin
eru mun minni hin síðari ár og má
vera, að nokkurra hlaupa hafi ekki
orið vart. Sírennsli úr lóninu mun hafa
átt sér stað um lengri eða skemmri
tíma og því ekki komið hlaup sum
árin.
Sigurður Þórarinsson (1939 og 1974)
telur upp í ritum sínum Grænalóns-
hlaup, sem hann hefur fundið heim-
ildir um. Fyrir stóra hlaupið 1935 get-
ur hann aðeins fárra (1201, 1785,
1887, 1898 og 1913).
Auk eiginlegra Grænalónshlaupa
nefnir hann hlaup sem komu úr lóni
sem myndaðist í Núpsárdal er Skeiðar-
árjökull gekk vestur að Lómagnúpi.
Þó eru engir vitnisburðir sjónarvotta
að því til. Hér verða dregnar saman
heimildir, sem ég hefi fundið um fyrri
stöðu jaðars Skeiðarárjökuls vestan-
verðs. í ljósi þeirra verður reynt að
gera grein fyrir framrásar- og hörfun-
arsögu Skeiðarárjökuls, sem hefir, að
því er virðist, töluverð áhrif á stærð og
tíðni Grænalónshlaupa.
HEIMILDIR UM STÖÐU SKEIÐ-
ARÁRJÖKULS SÍÐUSTU 250
ÁRIN
Sigurður Þórarinsson (1939, 1943 og
1974) telur, að Skeiðarárjökull hafi
legið vestur undir eða fast að Lóma-
gnúp um 1750—60 og aftur undir lok
19. aldar, og að lón hafi verið í Núps-
árdalnum. Þetta lón telur Sigurður
Þórarinsson (1974) hafa hlaupið af og
til frá miðri 18. öld fram á miðja 19.
öld. Sigurður byggir þessar ályktanir
sínar m. a. á samantekt Guðmundar
G. Bárðarsonar (1934) um stöðu jökla
á ýmsum tímum. Hér á eftir mun ég
telja upp þær heimildir sem ég hefi
fundið um legu vesturjaðars Skeiðar-
árjökuls frá um 1700 og fram undir
miðja þessa öld. Sumar þessar heim-
Náttúrufrædingurinn 54 (1), bls. 31-45, 1985
31