Náttúrufræðingurinn - 1986, Blaðsíða 49

þykkt. Ef vök myndast hrynja stuðl-
arnir allt um kring inn í vökina.
Þegar verið er úti á ísnum í hlýju
veðri og sterku sólskini, og suð tekur
að heyrast frá ísnum, lækkar burðar-
þolið hratt. Er þá jafnan ráðlegast að
hraða sér til lands. Ef suð er ákaft er
gjarnan sagt í Þingvallasveit: „ísinn er
farinn að sjóða“.
ísalausnir á Þingvallavatni eru að
sjálfsögðu háðar sömu lögmálum og
ísalausnir annarra vatna. í einu er
Þingvallavatn allfrábrugðið öðrum
vötnum. Fyrirbærið er að vísu hið
sama, en það kemur skýrara fram og
með meiri ofsa við Þingvallavatn en
við önnur vötn hér á landi, það er að
„ísinn skríður upp“ sem kallað er.
Tvennt ræður því að þessa fyrirbæris
gætir í ríkum mæli við Þingvallavatn. í
fyrsta lagi stærð vatnsins. í öðru lagi,
sem er megin orsökin, að meðfram
löndum myndast víðáttumiklar opnur
og getur því sterkur ís úti á miðju vatni
haldist samtímis breiðum opnum með
löndum. Af þessu leiðir að þegar ís-
breiðan losnar endanlega við land og
eyjar getur hana rekið langa leið und-
an vindi og hún náð miklum rek-
hraða. ísbreiðan skríður þá auðveld-
lega á land upp. Þar sem ísbreiðuna
ber að landi myndast íshryggur með-
fram ströndinni. Alltaf þegar íshellan
er komin upp yfir háhrygginn
brotnar framan af henni og flekinn
fellur niður landmegin við hrönnina.
Þannig hækkar og breikkar hrönnin.
Bátar, bátaskýli og bryggjustúfar hafa
eyðilagst í þessum hamförum og litlu
hefur munað með sumarbústaði.
Munnlegar heimildir greina frá því að
undan norðvestanátt skríði ísinn langt
á land upp í Malvíkum, t.d. vorið 1949
náði hrönnin upp þangað, sem nú er
vegurinn. Sömuleiðis hafa norðvestan
ofsaveður átt það til að keyra ís- og
jakahrönn inn á Sogsútfallið og stífla
næstum fullkomlega fyrir allt útrennsli
um stundarsakir. Á 20 ára tímabili
stöðvanna fyrir 1959 kom það t.d. einu
sinni fyrir. Eftir 1959 eru aðstæður
gjörbreyttar með tilkomu rafstöðvar-
stíflunnar í útfallinu.
Norðvestan við vatnið skríður ísinn
upp undan suðaustanátt. Mesta ís-
hrönn við Skálabrekkuvík, sem heim-
ildir greina frá, hlóðst upp milli kl. 8
og 9 að morgni 15. maí 1973 (11.
mynd). Helst lítur út fyrir að hún hafi
verið ein hin mesta sem vitað er um
við Þingvallavatn. Hrönnin náði 7 m
hæð, það var 11 metra inn á landi. Þar
sem slétt sandfjara var fyrir og mar-
flatt tún var frambrún hrannarinnar 36
m inni á landi og mesta hæð 5 og 6 m.
Þegar ísinn er hlaupinn í heiðnu úti
á vatni er hættan af þessum ágangi
liðin hjá, því að ísmorið sem losnar úr
flekanum hamlar mót hreyfingum
hans og heldur rekhraðanum niðri.
NYTJAR ÍSSINS
Fyrrum var mikil samgöngubót að
ísnum. Reynt var að geyma alla flutn-
inga milli bæja þar til ís var kominn á
vatnið, því að engir voru vegirnir.
Varðandi aðdrætti úr kaupstað var
einnig tekið mið af ísnum. Af mörgum
bæjum við vatnið var farin kaupstaðar-
ferð meðan komist var með æki yfir
vatnið.
Heyjað var úti í Sandey. Aðrir
heyjuðu uppi á Mosfellsheiði og áttu
fyrir höndum heyflutninga þvert yfir
vatnið. Allt var látið bíða íssins. Á
góðviðrisdögum, á þorranum eða gó-
unni eftir því hvort vatnið lagði
snemma, mátti sjá mörg stór og áber-
andi heyæki úti á ísnum.
Á liðnum öldum var dorgveiði á
vetrum stunduð til búdrýginda og
bjargar.
Fram til síðustu aldamóta voru
255