Náttúrufræðingurinn - 1965, Blaðsíða 8

54
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
Þessi heimild er Bók undranna, Liber Miraculorum, eftir Her
bert nokkurn, sem var kapellán í Cisterciensaklaustrinu í Clairvaux
á Frakklandi og ritaði þessa bók á árunum 1178—80, en hún er varð-
veitt í pergamentshandriti í ríkisbókhlöðunni í Múnchen (cod. lat.
Monach. 2607 4to). Þessi bók hefur að innihalda íslandslýsingu
og benda sterkar líkur til þess, að heimildarmaður Herberts um ís-
land hafi verið norrænn merkismaður, Eskell erkibiskup í Lundi,
sem flutti til klaustursins í Clairvaux þegar hann lét af erkibiskups-
embætti 1171 og dvaldi þar til dauðadags, 25. ágúst 1181. Var vin-
fengi með honum og Herbert kapelláni. En Eskell erkibiskup hafði
góð sambönd við íslenzka kennimenn. M. a. vígði hann Klæng Þor-
steinsson til biskups í Skálholti árið 1152. Hér á árunum útvegaði
ég frá Múnchen ljósmyndir af íslandslýsingu Herberts og er hún
prentuð í heild í Náttúrufræðingnum 1952, í þýðingu Jakobs Bene-
diktssonar. Þar er m. a. að finna elztu lýsingu á Heklu og Heklu-
gosi, sem varðveitzt hefur, og svo virðist einnig, sem Herbert hafi
haft spurnir af Kötluhlaupi.
En í þessari fslandslýsingu stendur einnig eftirfarandi, sem ekki
getur átt við annað en neðansjávargos og þá hlýtur það að vera gos,
sem orðið hefur fyrir 1178; ,,Það ber og að muna, að vitað er, að
þessi eilífi eldur er ekki aðeins undir rótum fjallsins, eins og áður
er að vikið, heldur einnig undir mararbotni, því að oft sést eldur
gjósa ákaflega upp úr hafsdjúpi hátt yfir sjávarbylgjur, og brenna
fiska og allt kvikt í sjónum, svo og kveikir hann í og tortímir skip-
um og skipstjórum, nema þeir forði sér hið bráðasta á flótta.“
í Noregskróníku á latínu, Breve chronicon Norvegiæ (Munch
1850), skrifaðri um 1230, getur höfundur þess, að á vorunr dögum
hafi það gerzt, að hafið hafi á þriggja mílna svæði ólgað og soðið eins
og í potti, en jörðin hafi opnazt og kastað upp úr djúpunum eldleg-
um gufum (ignivomes vapores) og myndað stórt fjall upp úr sjón-
um. Má vera, að hér sé átt við gos það, sem íslenzkir annálar telja
að orðið hafi 1211 undan Reykjanesi, en það er elzta neðansjávar
gos, sem íslenzkar heimildir geta um. Um þetta gos hafa fornu ann
álarnir eftirfarandi að segja: Konungsannáll: Landskjálfti fyrir
sunnan land. XIII menn létust. Eldur kom upp úr sjó. Sörli Kols-
son fann Eldeyar (Isl. Ann. bls. 123). Skálholtsannáll er ítarlegri
„Vætu sumar. Landskjálfti fyrir sunnan land. 1 þeim landskjálfta lét
ust XIIII menn. Eldur kom upp úr sjó fyrir Reykjanesi. Sörli Kols-