Náttúrufræðingurinn - 1965, Blaðsíða 10

56
NÁTTÚRUFRÆÐIN G U RI N N
risið úr sæ í eldsumbrotum. Umrnæli Oddaverjaannáls „er alla ævi
höfðu staðið" benda til liins fyrrnefnda. Orðið cldey tel ég samt
rétt að nota sem vísindaheiti um eyjar, sem myndast við eldgos í sjó.
Aftur geta annálar eldsuppkomu fyrir Reykjanesi 1226 (Isl. Ann.
bls. 24, 64, 127, 186, 255, 326). Konungsannáll nefnir „myrkur um
miðjan dag“. Oddaverjaannáll nelnir „Sandfallvetur“ 1226 (bls.
479) en Resens annáll, Lögmálsannáll og Gottskálksannáll nefna
veturinn 1227 „Sandvetur“ (Ibid. bls. 24, 256, 326) og Guðmundar
saga elzta segir „Sandvetur hinn mikli <jg fjárfellir 1227“ (Bisk.
l, bls. 548), og liggur því næst að álykta, að það hafi verið veturinn
1226/27, sem þetta mikla sandfall varð, þá væntanlega af' völdum
áður nefnds neðansjávargoss, því annars goss er ekki getið þetta ár.
Gossins er einnig getið í Guðmundar sögu el/.tu (Bisk. I, bls. 546)
og í sömu sögu er sagt um sumarið 1231: „Þetta var kallað sands-
sumar því að eldur var uppi fyrir Reykjanesi og var grasleysi mik-
ið“ Ibid., bls. 553—54). Ekki er þessa goss getið í annálum.
Fjórir annálar geta elds lyrir Reykjanesi 1238 (Isl. Ann., bls. 65,
130, 188, 327) og Resens annáll nefnir „eldsuppkomu í Reykjanesi“
(Ibid. bls. 25), Konungsannáll getur einnig elds fyrir Reykjanesi
1240 og mikilla landsskjállta fyrir sunnan land sama ár og rauðrar
sólar (Ibid. bls. 131). Oddaverjaannáll segir hið sama að því við-
bættu, að sólin hafi verið „rauð sem blóð“ (Ibid. bls. 481) og rauðrar
sólar þetta ár er einnig getið í Skálholtsannál (Ibicl. bls. 188). Hugs-
anlegt er að þetta gos 1240 sé raunverulega það sama og aðrir ann-
álar telja 1238, þótt Konungsannáll nefni bæði.
Með þessu gosi lýkur tímabili mikilla eldsumbrota undan Reykja-
nesi, sem varað hafði að minnsta kosti frá 8. tug 12. aldar og líkleg-
ast allmiklu lengur. Líklegast er það eitthvað af þessum gosum, sem
liggur að baki frásagnar enskrar króníku, Chronicon de Lancerot,
sem fjallar um tímabilið 1201—1346. Þar er sagt um Vilhjálm nokk-
urn frá Orkneyjum, að hann hafi um 1275 sagt frá ýrnsu af Islandi,
m. a. því, að einhvers staðar á þvísa landi hafi sjórinn brunnið á
mílu svæði og eftir skilið svart gjall og soralegt. Einnig mun til þessa
eldsumbrota tímabils, líklega gossins 1211, að rekja eftirfarandi
orð í íslandslýsingu Arngríms ábóta: „Það fylgir þessum fádæmum,
að í sjálfu hafinu viku sjávar suður undan landinu, hefur upp kom-
ið af eldsganginum stórt fjall, en annað sökk niður í staðinn, það
er upp kom í fyrstu með sömu grein.“ (Bisk. II, bls. 5).