Náttúrufræðingurinn - 1973, Blaðsíða 69

NÁTTÚ RU FRÆÐ1N GU RIN N
57
spölkorn uppi í Eyjunni, auðþekkt af stæðilegri vörðu, sem þar
trónar. I-Iolt þetta rís nokkra metra yfir umhverfið og uppi á því
eru ávalar klappir, rákaðar bæði efst og á hliðum (6. og 7. mynd).
Yfirleitt eru rákirnar ekki jafnskarpar og hér, en grynnri og breið-
ari og klapparyfirborðið óvenju flatt og sléttheflað (5. mynd). Má
í því helzt greina einlivern mun frá jökulrákum. Stefna rákanna
er hér alls staðar norður suður undan halla landsins. Skriðstefna
þess jökuls, sem skreið á Álftanesskeiði ofan í sveitir Axarfjarðar,
var frá austri og suðaustri eins og rákastefnur t. d. á Áshöfða sýna
ljóslega. Þar ber því nokkuð á milli. Btiðaskeiðsjökullinn virðist
hins vegar ekki liafa náð lengra norður en að jökulöldunni hjá
Rauðhólum. Niðurstaðan verður því sú, að rákuðu klappirnar séu
að öllu leyti verk árinnar og þá að sjálfsögðu hlaupanna, sem grófu
Ásbyrgi og Jökulsárgljúfrin. I hlaupunum hefur áin plokkað gífur-
legt magn af stórgrýti úr farveginum og flutt með sér sem botnskrið
í hörðum straumi. Rákirnar á klöppunum í kringum Ásbyrgi ætla
ég, að séu straumrákir af völdum þessa.
Hvenœr grófst Ásbyrgi og hvaðan komu hlaupin?
Sigurður Þórarinsson (1959, 1960) rannsakaði fyrstur Jökulsár-
gljúfur og Ásbyrgi og kannaði varðveizlu öskulaga á svæðinu þar
í kring. Athuganir hans sýna, að vatn hefur síðast runnið um Ás-
byrgi eftir að öskulagið H;; féll, en síðan eru 2900 ár (Sig. Þórarins-
son 1971). Hins vegar er miklu eldri jarðvegur varðveittur um
mikinn hluta flóðsvæðisins hjá Ásbyrgi, raunar alls staðar nema
í farveginum, sem liggur ofan frá Kvíum niður til Ásbyrgis. Sá
jarðvegur nær niður fyrir öskulagið H5 (7100 ára) og hvílir á flóð-
seti eða gnúðum klöppum, menjum miklu eldra lilaups. Jarðvegs-
snið á Stóra-Vítishrauninu vestan flóðfarveganna eru nánast alveg
eins og bendir það til, að þetta elzta stórhlaup hafi orðið fyrir tíma
jarðvegsmyndunar á þessu svæði. Haukur Tómasson (1973) leiðir
í grein sinni hér að framan gild rök fyrir því, að einungis stórkost-
legt hlaup liafi rnegnað að grafa Jökulsárgljúfur og Ásbyrgi. Hann
nefnir til tvö slík hlaup, en telur, að það síðara hafi verið sýnu
meira og áorkað mestu um gljúfurmyndunina. Ég tel hugsanlegt,
að fyrra Iilaupið hafi verið sambærilegt að stærð, en hegðað sér
öðruvísi, verið sneggra og mun meira í hámarki. Gljúfur ætla ég