Náttúrufræðingurinn - 1995, Page 15

Berghlaup eða
URÐARJÖKLAR?
FYRSTI ÞÁTTUR
Náttúruhamfarir eru algengar hér á
landi. Má þar nefna eldsumbrot, jarð-
skjálfta, aurskriður, snjóflóð, óveður
og sjávarflóð. Þeir sem lesið hafa jarð-
fræði í íslenskum menntastofnunum á
síðustu áratugum kannast vafalaust við
geysistórar bergskriður sem skilið hafa
eftir sig gríðarmikla urðarbingi víða
um land, einkum á blágrýtissvæðunum.
Samkvœmt kennslubókum hafa berg-
skriðurnar brotnað úr föstu bergi í
fjallahliðum og hrapað fram á lág-
lendið á örskotsstund. Hér er tilurð
urðarbingjanna skoðuð frá öðru sjón-
arhorni en venja hefur verið. Þessar
hugmyndir gœtu skýrt hvers vegna
slíkar náttúruhamfarir hafa ekki hrjáð
landsmenn íþeim mœli er ætla mætti ef
tekið er mið af fjölda urðarbingjanna á
landinu.
ugtakið berghlaup (margir nota
Horðið framhlaup) er notað um
bergskriður þar sem berg brotnar
--------úr berggrunni í fjallshlíð og
hrynur niður. Atburðurinn gengur yfir á
nokkrum tugum sekúndna eða fáeinum
mínútum. Nokkuð var ritað um þetta efni
Ágúst Guðmundsson (f. 1949) lauk B.S.-prófi í
jarðfræði frá Háskóla íslands 1976. Hann starfaði hjá
Vatnsorkudeild Orkustofnunar til ársins 1990,
einkum við undirbúningsrannsóknir fyrir jarðgöng
og vatnsaflsvirkjanir. Ágúst hcfur síðan starfað við
eigið fyrirtæki, Jarðtæknistofuna hf.
ÁGÚST GUÐMUNDSSON
fyrir 10-30 árum og ber þar hæst ritverk
Ólafs Jónssonar búnaðarráðunautar, Berg-
hlaup sem kom út árið 1976. Hlaut ritið
mikið lof, enda unnið af einstakri elju-
semi. í ritinu skýrir Ólafur tilurð berg-
hlaupa, þar sem hann segir fjallshlíðamar
klofna niður og byltast fram í einu vet-
fangi. Berghlaupum (bergskriðum) er
einnig lýst skilmerkilega í bókinni Jarð-
fræði, saga bergs og Iands eftir Þorleif
Einarsson jarðfræðing, en hún kom út árið
1967. Ámi Hjartarson (1982, 1990) jarð-
fræðingur hefur og lýst berghlaupum og
tilurð þeirra í tímaritsgreinum og svo hafa
lleiri höfundar gert þótt í minna mæli sé.
Öllum þessum lýsingum ber saman við
lýsingar Ólafs á þann veg að berglög
fjallanna brotni niður og bergið hrynji
fram á örskotsstund. Hér verður reynt að
horfa á berghlaupin frá öðru sjónarhomi
en þau hafa óneitanlega oft orðið á vegi
mínum við jarðfræðistörf á síðastliðnum
15-20 ámm.
HVIÐTEKNAR KENNINGAR
RENGDAR
Danir á öndverðum meiði
Upphaflega hugaði ég aðeins lauslega að
berghlaupum og efaðist lítt um viðteknar
skýringar á tilurð þeirra. Fannst mér þau
þó furðanlega lík urðum í skálarbotnum í
háfjöllum á Tröllaskaga. Þáttaskil urðu í
skoðunum mínum árið 1980. Þá var ég
fylgdarmaður tveggja danskra jarðfræð-
inga, þeirra P.H. Nielsen og R. Waagstein,
Náttúrufræðingurinn 64 (3), bls. 177-186, 1995.
177