Samvinnan - 01.05.1950, Blaðsíða 10

sjóðandi torginu. Það er dauðinn. Sólin skín
á rósirnar þangað til þær deyja.
Ég held áfram að stara þannig fram fyrir
mig. Það er ekki nema einstöku sinnum, að
mér verður litið til hliðar, og ég sé, að sessu-
nautar mínir eru þögulir og móka. Þó heyri
ég ógreinilega, að þeir skiptast á einhverjum
orðum annað slagið, ekki hátt, heldur mjög
lágt, eins og þeir vilji ekki láta heyrast hvað
þeit segja, eða þeir vilja ekki trufla neinn,
kannske þeir ræði leyndarmál, ég veit Jiað
ekki. Þeir láta mig afskiptalausan og biðja
mig ekki um sígarettu. Líklega hafa þeir séð,
að ég gaf þeim þær síðustu sem ég átti.
Ef ég skotra augunum til hliðar, kemst ég
ekki hjá því að sjá kinnfiskasogin andlit
mannanna, tálgaðar hendur, rifníurnar utan
á skrokkunum svo gersamlega sneyddar öll-
um lit, að mér finnst ég hafa móðu fyrir
augunum. Hryglan og hæsin — þetta lága
veika suð, þegar þeir eru að tala — yfirgnæfir
þys og glaum heillar stórborgar. Ég kemst
ekki hjá að heyra. Þetta smýgur inn í eyru
manns eins og ískur. Stellingar þeirra og
hreyfingar eru á þann veg, að það er eins og
þeim sé stjórnað af meinfýsnum leikstjóra,
sem hafi þá festa í þræði og geri sér far um,
að brúðurnar líti út sem herfilegastar. Þeir
eru hoknir og slappir. Þau sáralitlu þægindi,
sem bekkurinn getur veitt, hafa þeir tæplega
uppgötvað. Ég veit, að rendur og horn sting-
ast í þá, deyfa þá. Þeir myndu hafa miklu
betra af því að ganga, jafnvel hlaupa sig
móða, lieldur en liggja þannig. Ég veit, að
ekkert af trjánum gefur Jieim forsælu, þótt
ég héldi það fyrst (leikstjórinn kærir sig ekk-
ert um að brúðurnar hans séu í skugga). Ég
finn, hvernig þá verkjar í hverja taug. Hvergi
í þessum skrokkum er minnsta hvíld, hvað þá
nautn af því sem veitist. Hér eru ekki menn,
sem hvílast á bekk, heldur rykfallnar leik-
brúður stríðshaldarans, bráðum einskisnýtar,
jafnvel of sljóar til að njóta hvíldar, eigin-
lega ekki færar um að lifa lengur, hafa kann-
ske aldrei lifað. En hann hefur stillt þeim
hingað út á þetta hvíta torg til þess að viðra
þær. Kannske hann haldi, að einhver hafi
gaman af þeim.
Þeir eru líkir einhverju, sem ég þekkti
fyrr, ekki endilega mönnum, miklu fremur
dauðum hlutum, sem ég þekkti fyrr og man.
Illa meðförnum hlut, sem enginn vildi leng-
ur eiga. Þá hluti má svo víða sjá.
Svo eru þeir einnig líkir einhverjum mönn-
um, já, jafnvel mönnum, sem ég umgekkst í
bernsku, vinum mínum. Mönnum, sem þá
voru fjarska ungir og fallegir og bjartsýnir
og ætluðu að leggja undir sig allan heiminn.
Þá menn má svo óvíða sjá.
Ég minnist einkum þeirra bernskuvina
minna, sem voru listamenn, skáld, þeirra sem
alls staðar sáu efni til að fjalla um, breyta
— skapa í. Ég minnist Jjeirra vegna þess að
ég dáði Jrá ótakmarkað, skildi þá aldrei til
fulls, heldur stóð frammi fyrir þeim eins og
töluvert stærra barn en þeir. Og þó voru [reir
jafnan mikil börn, áttu þann barnslega
draum að verða stöðugt meiri og meiri skáld,
unz þeir dæju; Jiannig að leggja undir sig
allan heiminn.
EINN hét Steinn Jósteinn, sextán ára þeg-
ar ég fór, hár og grannur, ljóshærður,
bláeygur, tekinn að stillast, las, vann í búð,
spilaði á píanó, hafði þau undarlegustu augu,
sem ómögulegt var að horfa í, ætlaði að
kaupa sér gleraugu, hlustaði á klassiska músík
án þess að stæra sig af því, safnaði bókum um
listamenn, kunni sjö orð í Jiýzku, slóst aldrei,
hafði ekki gaman af að raka sig (ekki einu
sinni í fyrsta skipti, sagði hann), hélt broti í
buxunum sínum ótrúlega vel, orti kvæði
undir fjölmörgum háttum.
Annar hét Hannes Jóhannes, lítill, fjör-
legur, svarteygur, með dökkblátt hár, nærri
svart, gulur í framan, sautján ára, hafði
gaman af dansi, bauð stúlkum upp í bíla
og gaf vinum sínum kaffi á næturþeli, hafði
einu sinni farið utan ásamt mömmu sinni,
át konfekt, Jiráði stundum einveru, langaði
til að passa hænsn í afskekktum fjalladal þar
sem hann gæti skrifað í næði, vildi skrifa
margar Jiykkar bækur um lífið, ætlaði að
taka sér skáldnafn, hugsaði mikið um þetta
allt.
Sá þriðji hét Natan Jónatan. Hann sagði
alltaf sæll og bless, þegar hann heilsaði og
bless þegar hann kvaddi, svo sagði hann það
held ég nú í tíma og ótíma og [tað er nú það.
Hann var kaþólskur, enginn var kaþólskari
en hann. Fimmtán ára, yngstur allra ungra
listamanna, lá hann á hnjánum oftast í
hliðarskipi kirkjunnar, innarlega, bað Jrannig
til guðs vissa tíma dags, vel heima í litúrgíu
móðurkirkjunnar, vissi fyrirfram í hvert
skipti er söngmeyjarnar kváðu við fyrir alt-
arinu, ætlaði ekki að reykja eða drekka fyrr
en hann væri orðinn þrítugur, lagði stund
á flestar tegundir skáldskapar.
Þessara manna minnist ég. Þetta voru
ungu skáldin, vinir mfnir, þeir sem hurfu
mér, þegar ég kvaddi ættjörðina.
HVERS VEGNA minna Jiessir fátæku
sessunautar mínir á þá? spyr ég svo sjálf-
an mig eins og ég vakni af dvala. Undarleg
hugsun. Hvernig ætla ég að heimfæra Jjetta
við sannleikann? Eða hvað er sannleikur?
Ég veit ekki, hvað hefur gerzt. Ég hefi ekki
haft sambönd í mörg ár við fólkið heima.
Því ég týndist. Og stríðið gleypti mig, eins
og alla, einnig ykkur, sem eruð hér á torg-
inu og ég reyni að telja mér trú um, að séuð
vinir nn'nir heima, sem ég hefi þráð árum
saman. Mér líður vel, liefi ég skrifað. Árum
saman. Mér líður mjög vel, en hvernig hefur
mér liðið? Stríð. Og ég á ekki fyrir fari
heim, og hefi aldrei átt fyrir neinu fari. Ég
er að skrökva að ykkur, vinir mínir, ég á
ekki fyrir fari. Ég get ekki sagt skilið við
þennan stað í von um að koma heim og sjá
)>á, sem ég kvaddi. Ég er einn af ykkur, sem
eruð hér, aumur, fátækur, ósjálfbjarga, fest-
ur i þráð, stillt út á glóandi torg. Svo er ég
að reyna að telja mér trú um, að gegnum
neyð ykkar geti ég nálgazt að verða brot af
þeim æskuvinum mínum, sem voru mér ætíð
fremri og eru það ennþá, ég veit það. En
þið haldið, að ég sé svo miklu meiri en þið,
svo óendanlega miklu meiri, af því ég átti
sígarettur áðan, og af Jjví ég er ekki ennþá
farinn að vera eins góður félagi ykkar og
ég ætti að vera, samkvæmt eðli mínu og
þjóðfélagsstöðu. Þið haldið, að ég sé meiri
en þið. O, blessuð börn getum við verið.
Allir. Aðeins er ég þakklátur ykkur fyrir, að
þið hjálpið mér til að lifa fyrri daga. Það er
flóttinn. Það er að vera hræddur, einnig við
að deyja. Við höfum lifað af stríðið og alltaf
verið að reyna að flýja dauðann. Svona er-
um við mikil börn. Ég, alveg eins og þið,
jafnvel miklu meira. Ég, svo miklu meira.
Því ég þori ekki að vera einn af ykkur. En
þið haldið hópinn og eignizt óefað sígarett-
ur aftur miklu fyrr en ég. Nú er ég að fara
heim, þetta er bara orðinn langur tími, þegar
maður fer að hugsa út í það, sagði ég áðan.
Og þið trúðuð mér. Þið getið ekki hugsað
ykkur, hvilíkur aumingi ég var. Nei, þið
lítið ekki við mér, því að þið hafið ekkert
við mig að segja. Ekkert.
Höfuð mitt sígur niður í bringuna. Steikj-
andi hiti torgsins lokar augum mínum. Og
þegar hann hefur lokað augunum, kemur
hún til mín hún María, rauðhærða konan,
móðir Hannesar Jóhannesar, og hún hefur
keypt rós á sölutorginu, eina af þessum
dauðadæmdu, og lnin setur hana í hnappa-
gatið á jakkaboðung sonarins, klappar hon-
um á kollinn og fer. En hvað ég man vel eftir
þessari góðlegu konu. Henni þótti alltaf svo
vænt um soninn. Hún grét, Jjegar hann kom
heim eftir klukkan ellefu á kvöldin og var
farinn að leika sér úti. Ég hef aldrei séð
neina konu jafn mædda og hún var [>á.
Einnig man ég Natan Jónatan þar sem
hann lá á hnjánum, örugglega geymdur í
leyndasta afkima móðurkirkjunnar, ákall-
andi á latínu Maríu guðsmóður að biðja fyrir
sér, eins og hann væri stórsyndari. (Mater
amata, Interamata, Ora, ora pro nobis!) Fátt
er jafn sérkennilegt og unglingur á bæn, einn
í stórri kirkju.
Ég sé Stein Jóstein setjast við píanóið,
feiminn og glaðan í senn eins og þann, sem
hefur skamma stund sætt sig við fánýti hlut-
anna en sífellt betur og betur sannfærzt um
varanleika þess, sem er stöðugra öllum vin-
um, verðmætara öllum eignum, unaðarfyllra
en allar skemmtanir aðrar, háleitara öllu.
Þess vegna svo feimin hreyfingin, auðmjúk
snertingin á hljómborðinu, afsakandi fram-
koman, þannig að manni finnst n.aður vera
ókunnur gestur og helzt ekki eiga að vera
nærri.
Ég segi: Munið þið, að við ætluðum að
Ieggja undir okkur heiminn?
Ekkert svar.
En það voru aðrir menn, sem lögðu undir
sig heiminn, segi ég eins og sífrulegur krakki.
Þeir notuðu okkur til að hjálpa sér, öttu
okkur í leikinn. Síðan hafa þeir leitt okkur
hingað, út á þetta hvíta torg, einnig ykkur,
skáldin, vini mína. Og föt ykkar eru litlaus
og snjáð, raddir ykkar eins og þið hafið
kallazt á í skotgröfum árum sarnan, reynt að
yfirgnæfa fallbyssur og vítisvélar, kallað ár-
angurslaust á hjálp. Og svona erum við allir.
Við erum varla farnir að átta okkur á því,
að það er kominn vopnaður friður. Munið
þið friðardaginn? Okkur var dreift með tára-
gasi. Þetta rifjast allt saman upp. Ég kreisti
aftur augun. Otal fyrirsagnir úr dagblöðun-
10