Samvinnan - 01.08.1971, Page 17

að vanda bæði sálma og guðs-
orðarit önnur og færa þau í
sem íslenzkastan búning.
í viðleitni Guðbrands bisk-
ups til hreintungustefnu ber
hæst sálmabókina frá 1589 og
Vísnabókina frá 1612. í formála
sálmabókarinnar gerir Guð-
brandur biskup grein fyrir við-
horfi sínu til þessara mála, og
er sjálfsagt að birta hér um-
mæli hans, enda má segja, að
þau séu eins konar stefnuskrár-
atriði hans í þessum efnum.
Hann ræðir í formálanum um
það, að fjöldi manna læri rím-
ur, vísur og önnur kvæði, og
telur misráðið, að menn vandi
þann kveðskap, sem hann álít-
ur ónytsamlegan, „með mestri
orðsnilli og mælsku sem mað-
ur kann bezt, en hirði ekki að
vanda það, sem Guði og hans
lofgjörð tilkemur".* Síðan segir
hann: „Fyrir þessar greinir, so
og eirnen móðurmáli voru til
sæmdar og fegurðar, sem í
sjálfu sér er bæði ljóst og fag-
urt og ekki þarf í þessu efni úr
öðrum tungumálum orð til láns
að taka, eða brákað mál né
bögur að þiggja, þá hef ég alla
tíma síðan ég kom til þessa
embættis (óverðugur) óskað
þess og lagt þar hug og ástund-
an á, að vorir sálmar mættu
með mjúkari málsnilld eftir
*) Stafsetning úr eldri ritum
er að mestu færð til nútíma-
reglna.
réttri hljóðstafagrein og hætti,
og þó þar með eftir originaln-
um, þeim þýzka og latínska
verða útlagðir."
Þá hefur Jakob Benediktsson
orðabókarstjóri bent á í rit-
gerð um Arngrím lærða, að
Arngrímu; hafi fyrstur manna
á prenti boðað íslenzka mál-
hreinsunarstefnu. Um það far-
ast Jakobi svo orð: „Hann telur
hins vegar að íslenzka aldar
sinnar sé þó að mestu hið sama
tungumál sem gekk um öll
Norðurlönd til forna, og varð
Arngrímur með þeim ummæl-
um upphafsmaður kenningar
sem átti eftir að hafa djúptæk
og langvinn áhrif. Rök þessar-
ar sérstöðu íslenzkunnar telur
hann tvenns eðlis: annars veg-
ar hin fornu handrit, sem varð-
veitt hafi hreinleik tungunnar
og glæsilegan stíl, hins vegar
lítil samskipti landsmanna við
útlendinga. En Arngrímur læt-
ur að lokum í Ijósi þá ósk að
bæta mætti við þriðju rök-
semdinni: þeirri að íslending-
ar öpuðu ekki eftir Dönum eða
Þjóðverjum í ræðu og riti,
heldur leituðu sér fyrirmynda
í auðlegð og snilld móðurmáls
síns og beittu til þess vitsmun-
um og lærdómi; ef svo tækist
til yrði minni hætta á breyt-
ingum tungunnar framvegis, en
að öðrum kosti mundi ekki
þurfa samskipti útlendinga til
þess að spilla tungunni.“
Af þessum ummælum hinna
tveggja merkustu manna í
andlegu lífi íslendinga um 1600
er ljóst, að menn hafa þá gert
sér grein fyrir hættum þeim,
sem tungunni gátu stafað af
ásókn erlendra tökuorða og
andvaraleysi íslendinga sjálfra.
Á 17. öld stefndu ýmsir mætir
íslendingar í sömu átt, en í
stuttri grein verður einung-
is unnt að stikla á nöfnum
þeirra. Síra Stefán Ólafsson í
Vallanesi var einn í hópi mál-
hreinsunarmanna á þessari
öld. Eins kemur sr. Hallgrímur
Pétursson við þessa sögu. Til
er bréf frá honum til Þormóðs
Torfasonar sagnaritara frá
1671, þar sem hann segir svo
um íslenzka tungu: „En hafi
þeir gömlu norsku um þetta
diktað, og í sinni gamalli
norsku upp skrifað, leiðist eg
ekki til að trúa, að þeir hafi
öðrum tungumálum þar inn
blandað, svo sem nú gerum vér
með skaða og niðrun vors á-
gæta og auðuga móðurmáls.“
Þá hefur Þórður biskup Þor-
láksson i Skálholti aðhyllzt
hreintungustefnuna, eins og
sjá má í formála hans fyrir
Landnámu, sem kom út árið
1688.
Enda þótt þessir menn hafi
hneigzt í átt til hreintungu-
stefnu og verið andófsmenn er-
lendra tökuorða á sínum tíma,
verður því ekki neitað, að
tungutak þeirra og samtíðar-
manna þeirra var um margt
öðruvísi en okkar, og engan
veginn teljum við það allt góða
og gilda íslenzku, sem þeir
sögðu og rituðu á sinni tíð.
Um 1700 koma hér nokkuð
við sögu þeir Árni Magnússon
prófessor og Páll Vídalín lög-
maður, og má sjá á stöku stað
í ritum þeirra, að þeir voru
málhreinsunarmenn. Þá verður
ekki með öllu gengið fram hjá
Jóni Ólafssyni frá Grunnavík,
hinum mikla orðabókarmanni
á 18. öld. Hann hallaðist að
hreintungustefnu, þegar líða
tók á ævi hans, en hann lézt
1779. Var slíkt ekki að undra,
þar sem hann var á ungum
aldri i starfi hjá Árna Magnús-
syni.
Um miðja 18. öld fer hrein-
tungustefnan að taka á sig
nokkuð ákveðið svipmót. Þá eru
uppi þeir Eggert lögmaður Ól-
afsson og Bjarni landlæknir
Pálsson. Þeir tóku í sama
streng og fyrri hreintungu-
stefnumenn, enda kynntust
þeir málfari íslendinga náið á
ferðum sínum um landið um
miðbik aldarinnar.
Ekki verður því samt neitað,
að um þær mundir komu upp
annars konar raddir og lítt
þjóðlegar, en því megum vlð
ekki heldur gleyma, að þá er
einveldi Danakonungs í al-
gleymingi og flestir íslenzklr
embættismenn konungshollir,
eins og gerðist með öðrum
þjóðum.
Fræg eru orð Sveins lög-
manns Sölvasonar, sem segir
m. a. svo í riti sínu Tyro Juris
edur Barn i L0gum frá 1754:
„og so sem vor efni í flestum
sökum dependera af þeim
dönsku, því má þá ekki einnin
vort tungumál vera sömu for-
lögum undirorpið?"
Þá var sjálfur skólameistar-
inn í Skálholti, Bjarni Jónsson,
sömu skoðunar og Sveinn, og
kom hún berlega fram í tillög-
um hans til Landsnefndarinn-
ar 1770, þar sem hann leggur
til, að íslendingar semji sig
sem mest að öðrum þjóðum og
siðum þeirra. Orðrétt segir
hann svo á dönsku: „Jeg an-
seer det ikke alene unyttigt
men og desuden meget skade-
ligt, at man skal beholde det
islandske Sprog.“
Þrátt fyrir viðleitni hrein-
tungustefnumanna flæddu inn
í málið á þessum öldum alls
kyns orð, og hafa mörg þeirra
fest rætur í málinu og öðlazt
fullan þegnrétt. Var jafnvel
svo komið fyrir móðurmáli ís-
lendinga í upphafi 19. aldar að
dómi hins merka málfræðings
og fslandsvinar, Rasmusar
Kiistjáns Rasks, að hann taldi,
17