Samvinnan - 01.08.1971, Page 20

Hallfreður Örn Eiríksson:
Að læra
móðurmálið
Á síðustu árum virðist sú
stefna hafa orðið ofan á al-
farið, að bækur fyrir börn og
unglinga skuli helzt vera á
máli þeirra sjálfra, og æskilegt
sé þvi að hafa þar sem fæst orð
og orðatiltæki, sem ekki séu
þegar orðin munntöm þessum
aldursflokkum. Heiðarlegar
undantekningar munu þó vera
til frá henni, en ekki hef ég
haft spurnir af því, að þeim
hafi farið fjölgandi í seinni tíð.
Þessi stefna er heldur ekki al-
veg glæný; hún mun hafa
komið upp á fjórða áratugnum
öndverðum, en hin alþekkta
kennslubók i lestri Gagn og
gaman komst á prent í fyrsta
skipti en ekki hið síðasta árið
1933. Til þessarar bókar var
allvel vandað, en i eftirmála
fyrstu útgáfu hennar stendur
m. a.: „Reynt hefur verið að
hafa málið á bókinni sem mest
við hæfi barna, og allt lesefni
í samræmi við líf þeirra og
leiki. Forðazt hefur verið að
nota nema sem minnst af löng-
um orðum — aðallega eru not-
uð eins og tveggja atkvæða
orð.“ Ekki skal það i efa dreg-
ið, að börn læri fljótt að lesa á
Gagn og gaman, en hitt er
meira vafamál hve vel þau
verði læs á aðrar bækur með
fjölbreyttari orðaforða seinna
meir. Það má vel vera, að börn
hafi orðið seinna læs, á meðan
þeim var kennt að lesa eftir
stafrófskveri Egils Þorláksson-
ar, sem kom út m. a. árið 1929,
en í því voru þó orð, sem vöktu
forvitni og námslöngun, til að
mynda orð eins og krot, hræ,
kná, krafa, hrak, kvöl og hví,
og þar þótti það ekki næstum
sáluhjálparatriði að sneiða sem
mest frá lengri orðum, því að
þar eru þríkvæð orð eins og út-
lægur og útbýta, svo að nokkuð
sé nefnt. „Lengi býr að fyrstu
gerð,“ segir máltækið, og sé
byrjað að tyggja allt í blessuð
börnin þegar i æsku vaxa þeim
víst seint hæfilega sterkar
tennur til að vinna á hinu erf-
iðara og merkilegra ritmáli,
þegar fram liða stundir.
Jafnframt hefur talmál yngri
kynslóðanna orðið fátæklegra,
einkanlega vegna þess, að á-
kaflega mörg börn og ungling-
ar eiga æ minna samneyti við
sér eldra fólk og læra þess
vegna ekki orðaforða þess
nema að mjög takmörkuðu
leyti. Dæmi um þetta mætti
finna mörg, en ég ætla að láta
mér nægja að vitna i viðtal í
Vísi (29. júlí 1971) við séra
Bernharð Guðmundsson um
unglingabúðir i Tálknafirði, en
þar segir hann svo m. a.: „Það
hefur verið fastur liður að hafa
síðdegisspjall í um það bil
klukkutíma á dag,“ segir Bern-
harður, „þar hafa boðorðin ver-
ið lögð til grundvallar umræðu,
afstaðan til foreldranna rædd
og afstaðan til þjóðfélagsins,
unglingarnir ræða saman og
spjalla saman sem einn hópur
með foringjum sinum. Þessi
spjalltími er hafður til að fá
þau til að opna sig þvi að mörg
þeirra hafa aldrei talað við
fullorðið fólk nema i vonzku —
en það vill fylgja þessu aldurs-
skeiði.“ Afleiðingin af þessu á-
standi hefur svo orðið siminnk-
andi málkennd, sem er undir-
rót ýmissa erfiðleika meðal
annars í skólum landsins, en
traust kunnátta í móðurmálinu
er grundvöllur alls náms. Van-
kunnátta í móðurmálinu hlýtur
einnig að hafa háskaleg áhrif
á sölu vandaðra bókmennta og
gera mönnum erfiðara en ella
að standa fyrir máli sínu og
annarra, þegar þess þarf við.
Eigi að ráða bót á þessu ó-
fremdarástandi — og það er
hægur vandi — þarf að gera
tvennt samtímis. í fyrsta lagi
er nauðsynlegt að haga málum
þannig, að fólk á ýmsum aldri
talist betur og greinilegar við
en nú hefur tíðkazt um hríð.
í öðru lagi á að nota lestrar-
kennsluna og útgáfu bóka fyrir
börn og unglinga til að vekja
forvitni þeirra og áhuga á móð-
urmálinu sjálfrátt og ósjálf-
rátt. Það er kominn tími til að
minnast hin ágæta spakmælis:
„Því læra börnin málið, að það
er fyrir þeim haft.“
Þráinn Bertelsson:
LJÓÐ
Og maðurinn kemur úr vinnunni
og fer í inniskóna
eftir fótrakan dag
sem vaknar í kvöldkulinu undir húsveggnum
með lerkaða limi eftir svefninn
réttir úr sér og fer
og kemur aftur á morgun
Hallfreður Örn Eiríksson.
Friörik Guöni Þórleifsson:
ÆVINTÝR
ó
þið bernskunnar
ævintýr
troðful! af hugumstórum
karlssonum
sem störfuðu við það
baki brotnu
að temja hesta
— skjalla dverga
— finna hella
— dreþa hunda
— stúta fjöreggjum
— leysa stelpur
— hljóta kóngsríki
— eiga börn
og meira að segja buru líka
til hvers sem þessar burur
nú annars voru — !
Þið
bernskunnar ævintýr
troðfull
af hugumstórum
karlssonum
þessir karlssynir
höfðu ævinlega lit
og líki
okkar sjálfra
sem í draumum okkar
vorum önnum kafnir við
að temja
— skjalla
— finna
— drepa
— stúta
— leysa
— hljóta
— eiga
og það stafaði þyt
af sverði
Ijóma
af skildi
ýg
úr augum
ótta
af nafni
En
þið bernskunnar
ævintýr
hugsum okkur
hvernig hefði nú farið
ef öllum þessum hugumstóru
karlssonum
hefði mistekizt
að temja hestinn
— skjalla dverginn
— finna hellinn
— drepa hundinn
— stúta fjöregginu
— leysa stelpuna
— hljóta kóngsríki
— eiga börn
og þessa líka buru — ? I
llla....
Hugsa ég.......
20