Samvinnan - 01.08.1971, Síða 29

Tryggvi Gíslason:
Endurnýjun máls
og áhrifamáttur
HÆFNI tungumáls að tjá
vilja og- reynslu málnotandans
við nýjar og breytilegar að-
stæður er mikilsverðasti þáttur
þess og grundvöllur málsins
sem félagslegs tjáningartækis.
Á þessum grundvelli hvílir og
áhrifamáttur þess. Vegna sí-
felldra breytinga á samfélaginu
(og ólíkra aðstæðna) verður
tungan fyrir stöðugri endur-
nýjun til að viðhalda áhrifa-
mætti sínum — en hvernig
sambandi þessu er háttað og
hvaða lögmálum endurnýjun
málsins lýtur, er allt á huldu.
Annars vegar er KERFI máls-
ins og REGLUR þess — hins
vegar félagslegar og menning-
arlegar aðstæður málsamfé-
lagsins og menningarheildar-
innar.
Ef meta skal áhrifamátt
tungunnar og gildi hennar í
samfélaginu, er nauðsynlegt að
beita aðferðum félagsvísinda,
þótt könnunin hljóti ávallt að
hvíla á grundvelli hreinna mál-
vísinda. (Ein grein nútíma
málvísinda er nefnd félagsmál-
fræði, „sosiolingvistikk", en lítil
rækt hefur verið lögð við þá
grein til þessa, enda hefur við-
fangsefni málfræðinga lengst
af verið sjálft reglukerfi máls-
ins.) Könnun á hinum félags-
lega þætti málsins verður nú æ
brýnni, vegna síaukinna sam-
skipta einstaklinga og þjóða og
vegna síaukins áróðurs fyrir að
afnema þjóðerni og einstakl-
ingseinkenni (sem stafa af
ólíkri menningu og leiða til
andstæðna í stórsamfélögunum
og rugla miðstjórn valdhaf-
anna og sókn þeirra eftir aukn-
um arði peninganna). Enginn
má því vera að því að TALA
við annan á hlaupunum og
SPYRJA til vegar, þar sem allt
rennur saman í eina neyzlu-
mæðu.
Ætla mætti, að til þess að
tungan geti aðlagazt nýjum að-
stæðum, verði þeir þættir, er
varða sjálfa tjáninguna, að
geta uppfyllt viss skilyrði (sem
unnt sé að gera grein fyrir og
þannig segja til um, hvaða mál
er lífvænlegt og hvert dauða-
dæmt). En þessu er ekki þannig
farið, og um beint samhengi
félagslegra aðstæðna og mál-
kerfisins virðist ekki vera aö
ræða. (Tungumál getur dáið út,
án þess unnt sé að greina
nokkur hrörnunarmerki á kerfi
þess — og tungumál getur eflzt
eftir að ákveðnir þættir þess
hafa einfaldazt og málið jafn-
vel misst fyrri blæbrigði sín.)
Tungumál geta hins vegar
þjónað samfélögum misvel. En
slíkt er ekki undir kerfi máls-
ins komið, heldur afstöðu mál-
samf élagsins til eigin menning-
ar og getu þess að notfæra sér
erlend menningaráhrif á sjálf-
stæðan hátt.
Til þess að rökstyðja og skýra
það, sem nú hefur verið sagt,
mætti nefna mörg dæmi; en
þar sem lesendum Samvinn-
unnar munu þessi dæmi kunn,
læt ég það hjá líða (að sinni).
Orðaforðinn
Þótt ekki sé um að ræða
beint samhengi málkerfisins og
félagslegra þarfa, er sumt í
kerfi máls, sem hindrað getur
endurnýjun tungunnar. Til
þess að gera þetta ljósara er
rétt að taka það dæmi, sem
aðgengilegast er. Einn af mik-
ilsverðustu þáttum tungunnar
sem félagslegs tjáningartækis
er orðaforði hennar. Á þessum
þætti byggist, hve blæbrigða-
ríkt málið er (þótt fleira komi
þar til). Nauðsynlegt er, að
unnt sé að nefna nýja hluti og
hugmyndir eigin nöfnum. Þeg-
ar nýir hlutir og hugmyndir
koma erlendis frá (eins og al-
gengt er á afskekktum stöðum
í heiminum), fylgja þeim oft
nöfn, sem fest hafa rætur í
tungum fjölmennra málsam-
félaga, en ekki er unnt að nota
í þjóðtungunni — vegna þess
að orðið fellur ekki að hljóð-
kerfi eða beygingarkerfi tung-
unnar ellegar vegna þess að
rót orðsins er framandi að
merkingu. Þó má þröngva er-
lendu orði í málið og nota það,
þótt merkingin sé framandi og
gerð orðsins stríði gegn reglu-
kerfi málsins. Sé þetta gert í
stórum stil, getur það að lokum
breytt kerfi málsins og reglum
þess, og til verður nýtt mál.
(Hvort hið nýja mál er betra
eða verra, er ekki unnt að
segja; það ræðst af mati hvers
og eins og viðhorfi hans til fé-
lagslegra og menningarlegra
þátta samfélagsins.) En meðan
þessi aðkomuorð eru málkerf-
inu framandi, verður að telja
þau erlend, enda þótt þau megi
telja til orðaforða málsins
sjálfs.
En þegar erlend áhrif berast
að (eins og oft vill verða) og
með þeim erlend orð, má iðu-
lega með smávægilegum breyt-
ingum aðlaga nýtt orð mál-
kerfinu. (Ensk-ameríska orðið
„jeep“, sem orðið er til af
skammstöfuninni G. P., „dji-
pi“ (motor vehicle for General
Purpose) varð í íslenzku að
jeppi, orði sem fellur algerlega
að íslenzku málkerfi, þótt ekki
sé unnt aðtengjamerkinguþess
öðrum orðum málsins. En jafn-
vel meðal erfðarorða málsins
eru mörg slík stakorð.)
Sé hins vegar ekki unnt að
aðlaga erlenda orðið málkerf-
inu, má gera nýtt orð af inn-
lendum toga (þótt merking
þess sé til orðin fyrir erlend
áhrif). Hugsanlegt er einnig að
taka gamalt orð og nota það
um eitthvert nýtt fyrirbæri.
(Stundum hljómar þá hið nýja
orð líkt og hin erlenda fyrir-
mynd.)
En nýyrði geta orðið til án
þess erlend áhrif komi til. Við-
horf og venjur samfélagsins
geta breytzt og ný skilyrði
myndazt í málsamfélaginu.
(Nærtækasta dæmið um þetta
er för norskra landnámsmanna
til íslands og málbreytingar
þær, sem af því leiddi.)
Til gamans fyrir lesendur og
til frekari skýringar mætti
sýna hér svolitla mynd, sem
skýrir einfalda skiptingu orða
málsins eftir uppruna:
Málfirring
Vegna fátæktar og fólksfæð-
ar í landinu koma velflestar
félagslegar og menningarlegar
nýjungar erlendis frá. Þessu
hefur fylgt gífurlegur straumur
erlendra máláhrifa, sem breyta
málnotkun í landinu (hafa
áhrif á menningarlegt mat
fólks). Þetta er flestum ljóst,
þótt einstaka menn (þar á
meðal nokkrir af leiðtogum
þjóðarinnar) telji íslenzkt mál
og íslenzka menningu svo
STERKA, að ekkert fái henni
grandað. Hins vegar vill svo til,
að sakir fornrar mállegrar
menningar í landinu er þorri
fólks fanginn af tungu sinni,
og enginn vafi leikur á, að nú
er íslenzkt mál betur talað og
skrifað en nokkru sinni, síðan
erlend máláhrif tóku að sækja
að máli almennings. Nú er þó
að rísa upp flokkur manna,
Tréskurðarmynd eftir Mary Hecht.