Samvinnan - 01.09.1974, Blaðsíða 10

FYRSTU Í&
SPORIM " r
Hvernig varð orðið
kaupfélag til?
Elzta prentaða samvinnublaðið hér á
landi er „Tímarit kaupfélaga", sem út
kom 1896-7, og er eins konar undanfari
Samvinnunnar. í riti þessu er margvís-
legan fróðleik að finna um fyrstu spor
samvinnuhreyfingarinnar. í þetta skipti
skulum við grípa niður í grein eftir Pétur
Jónsson á Gautlöndum. Hún fjallar um
oröið „kaupfélag“ og sýnir glöggt, hvernig
brautryðjendurnir þurftu að gaumgæfa
rækilega þau atriði, sem nú þykja sjálf-
sagðir hlutir:
„Ég ætla nú að gefa dálitla upplýsingu
um þetta nafn „kaupfélag11. Ég hygg, að
orðið sé ekki gamalt, einmitt jafngamalt
Kaupfélagi Þingeyinga. Að minnsta kosti
veit ég með vissu, að þótt einhver mál-
fróður maður geti grafið upp þetta orð
einhvers staðar í málinu, þá voru ekki
forkólfar kaupfélagsins hér svo málfróð-
ir. Þeir bjuggu þetta orð til — sem ekki
var mikill galdur — einmitt handa þessu
félagi og sams konar félögum. Orðið var
engin tilraun til að þýða nöfnin á félög-
um með sama augnamiði erlendis, þvi
þau voru hér að kalla ókunn þá, enda
er það ekki heldur orðrétt þýðing á þeirra
nöfnum, þótt það sé notað.
Orðið getur átt við hvert félag, sem
framkvæmir kaupskap. En höfundarnir
vildu aðgreina þetta nýstofnaða félag
(K. Þ.) frá eldri verzlunarfélögum, því
að nafnið gæti annars orðið hjálp til þess
að draga það í þeirra fótspor. Þess vegna
vildu þeir ekki kalla það „verzlunarfélag".
Auk þess vakti það og fyrir þeim, að þetta
væri ekki verzlun í venjulegum skilningi,
sem hér var verið að stofna. Ekki vildu
þeir heldur kalla það „pöntunarfélag",
fyrst og fremst af því, að það orð er
ljótt, og þar næst af því, að það nær
ekki til eins meginatriðis í tilgangi fé-
lagsins, og það er að koma gjaldeyri fé-
lagsmanna í gott verð. Það er líka býsna
skoplegt, sem búið er til út af öðru eins
nafni, t. d. að leggja inn ull í „pöntun-
ina“ og annað enn verra . . .
Ég vil þess vegna mælast til þess við
þá Torfa í Ólafsdal og Guðjón Guðlaugs-
son að gera ekki höfundum orðsins „kaup-
félag“ það til „ergelsis" að svipta kaup-
félög vor þessu nafni, til þess að troða
upp á þau öðru eins og orðinu „pöntun-
arfélag" í staðinn. Ég vil einmitt, að öll
félög taki upp nafnið og noti, allt þangað
til annað betra fæst í staðinn."
Pétur Jónsson á Gautlöndum.
stjóri, hann er bróðir hans Brands
heitins.
Öllu má að mér ljúga sagði Einhild-
ur, væri Brandur ekki dauður segði ég
þetta vera hann.
Ég heiti Brjánn og er bróðir hans
Brands sagði Brjánn. Brandur rakaði
sig alla tíð en ég hef alltaf verið með
þetta mikla skegg. Þar að auki er ég
gormæltur en það var Brandur ekki.
Hreppstjórinn sagði: maðurinn er
að finna þig.
Trúlegt er það sagði kerling, ég hef
lengi átt von á honum.
Ég er að sækja hlut sem hann
Brandur heitinn ánafnaði mér í anda-
slitrunum sagði Brjánn.
Hvaða hlutur er það? spurði kerl-
ing.
Það er hólkurinn.
Hólkurinn? sagði kerling, fór hann
ekki með hann þegar hann fór sína
hinztu för?
Nei sagði Brjánn, hann fór ekki með
hann.
Getur það verið? sagði Einhildur,
ég er handviss um að hann fór með
hólkinn um borð í bátinn. Líka sjóð-
inn, ég sá hvorttveggja í bátnum.
Það er einmitt það sagði Brjánn, þú
tókst hvorttveggj a.
Eftir nokkra þögn spurði Einhild-
ur hvað hún ætti að gera við byssu og
peninga. Ekki notaði hún byssu í á-
refti og ekki færi hún að hnýta silfur-
mynt í sökkur á færið sitt.
Brjánn þagði við þessu. Og í stað
þess að svara sneri hann sér við og
labbaði út með hreppstjóra á hæla
sér.
En skiptum þeirra ekkjunnar var
ekki lokið því um nóttina klæddi
Brjánn sig og hélt til húss Einhildar.
Þó tilgangur hans með næturheim-
sókninni hafi verið allt annar fór það
svo að hann átti við ekkjuna langt
samtal. Hún kom að honum þar sem
hann var að leita í kistu í anddyri og
horfði lengi á hann þegjandi unz hún
loksins sagði: Brandur. En hann anz-
aði af hægð: það má svo sem kalla mig
það.
Ertu að leita að hólkinum? spurði
hún.
Hann játti því og settist á kistuna
og nú rifjuðu þau upp í næturhúminu
atburði sem skeðu fyrir átta árum.
Hún spurði af hverju þeir hefðu farið
en hann svaraði: af því þú varst svo
vond við okkur. Hún hló kaldranalega
og sagði: einfeldningarnir, það var nú
aldrei hátt á ykkur risið. Svo varð
hún mildari og ræddi við hann opin-
skátt.
Það kom í Ijós að hún hafði óljós-
an pata af ráðabruggi þeirra feðga en
gerði sér ekki grein fyrir því að um
flótta væri að ræða. Þó skildist henni
að mikið ylti á því fyrir þá að taka
með sér hólk og reiðufé. Hún fylgdist
því með öllu og þegar hvorttveggja.
byssa og sjóður, var komið í bátinn
sótti hún það og faldi án þess þá grun-
aði nokkuð. Hún kættist yfir brögðum
sínum en þegar dagarnir liðu einn af
öðrum og þeir komu ekki til baka fór
hana að gruna að kannski hefði hún
ekki alveg séð við þeim. Og smám
saman skildist henni það sem hún
hefði strax átt að sjá, að þeir voru
þrælar að flýja kvalara sinn.
Þegar þau höfðu lengi skrafað og
fótatak dagsins fór að berast til eyrna
þeirra reis Brjánn á fætur og stundi.
Hægt kom hann orðum að hugsun
sinni og sagðist vilja semja við hana.
Ég skal sagði hann, dytta að húsum
í sumar, mála bika og tyrfa, og í haust
lætur þú mig fá hólkinn og sjóðinn.
Og Einhildur anzaði að bragði og
sagði: byrjaðu þá strax, það lekur oná
mig í bælinu þegar hann rignir.
Allt sumarið vann Brjánn að við-
gerð á kotinu, og þegar fólk gekk fram
hjá dáðist það að handbragðinu og
sagði: það er alveg eins og hann
Brandur sé ekki dauður. Þeir Brjánn
hljóta að vera tvíburabræður.
Aðrir byrjuðu í hálfkæringi á því
að kalla hann Brand og hann anzaði
þeim. Svo fóru enn aðrir að kalla hann
Brand sáluga og hann anzaði þeim
líka. Og allir þorpsbúar tóku eftir því
að hann var ekki gormæltur lengur.
En um haustið kom Brjánn að máli
við kerlingu og sagðist vera búinn með
sinn hluta samningsins, nú vildi hann
fá hólkinn sinn og pyngjuna. Þá sagði
Einhildur:
Ég fer að verða gömul og þarf á þér
að halda til að draga fram lífið. Ég
læt þig ekki fá byssuna strax. Vertu
hjá mér í vetur, mér veitir ekki af
vertíðarmanni.
Karl lét undan og reri um veturinn.
En um vorið bárust þær fregnir að
vestan að sjómaðurinn ungi, sem tek-
ið hafði heitmey Björns að sér og í
fyrra gerði sér ferð suður á fund Ein-
hildar, hann væri látinn. Þá grét
Brjánn. Þá kom Einhildur og lagði
byssuna fyrir framan hann en hann
snart ekki. Loks reis hann á fætur
og gekk til sjávar. Hann hratt fram
kænu og settist undir árar en reri ekki.
Það var eins og hann hefði gleymt sér.
Þorpsbúar flykktust ofan í flæðarmál
til þess að sjá hverju fram yndi en
þegar kænuna rak um síðir að sama
landi tók Einhildur sig út úr hópnum
og spurði hvort hann vildi ekki koma
heim. Hann var lengi að átta sig á
orðum hennar en svaraði að lokum:
heim? Ég er bara vertíðarmaður hér.
Og allir viðstaddir tóku eftir því að
nú var Brjánn orðinn gormæltur á ný.
10