Samvinnan - 01.09.1974, Blaðsíða 18

Eftirlegukind frá
harðréttisárum
Stína .gamla var hún ævin-
leg nefnd. Hverjum, sem henni
kynntist að ráði, veittist sýn
inn í horfna tíð. Hún var ekki
barn þess tíma, sem hún lifði
á, heldur miklu líklegri til þess
að vera eftirlegukind frá harð-
réttisárum á öndverðri nitj-
ándu öld eða jafnvel Móðu-
harðindunum. Á morgni véla-
aldar var hún dæmigerður full-
trúi liðins tíma að skapferli og
hugsunarhætti, venjum og við-
brögðum. Hún var svo rótgró-
in í veröld, sem ekki var lengur
til, að nýi tíminn fór algerlega
fyrir ofan garð og neðan hjá
henni. Engar breytingar hrinu
á henni. í hennar háttum
varð engu um þokað.
Hún hét Kristín Tómasdótt-
ir, ein fimm systkina, sem lifðu,
af þrettán eða fjórtán börnum
er foreldrar hennar áttu. Faðir
hennar var sonur bónda, sem
eitt sinn vann sér það til
frægðar að sundríða út á Hval-
fjörð að báti, sem rekið hafði
frá nágrönnum hans, er voru
að drukknun komnir á skeri.
Foreldrar Stínu gömlu bjuggu
langan búskap á nálega tug
jarða í Kjós og sunnanverðri
Borgarfjarðarsýslu, en sjaldan
lengur en tvö til fjögur ár á
sama stað. Þau voru sífellt að
flytja búferlum. Um fardaga-
leytið voru fátæklegir búsmun-
ir þeirra bundnir i klyfjar og
haldið af stað með fólk og fén-
að á nýtt kot.
Þetta var kaldlynt fólk og
fornt í skapi. Barnauppeldið
var frábrugðið því, sem við eig-
um nú að venjast. Einum
drengjanna hætti til þess að
væta rúm sitt um nætur. Þeg-
ar agi með hönd og vendi ork-
aði ekki að breyta þessu, þreif
faðir hans hann einn morgun-
inn og setti hann berrassaðan
á heita glóðarhelluna i eld-
húsinu. Þessi drengur strauk
síðar úr hjásetu, er honum var
eitt sinn vant kinda, og fór
huldu höfði. Hungrið rak hann
til bæjar handan heiðar, og þar
varð fólk vart við hann og
veitti honum aðhlynningu. Er
mælt, að faðirinn hafi sagt,
er hann frétti, að drengurinn
væri fundinn á lífi:
„Hann hefur komizt í æti.“
Ekki áttu þó öll börnin við
slíka harðneskju að búa. Hin
yngstu voru í meira afhaldi.
Frásagnir eru um það, að fað-
irinn hafi tekið yngri dóttur-
ina í fangið, er hann kom af
sjó eða úr ferðalögum, kysst
hana og kjassað, en ekki litið
við Stínu.
Þegar Stína var átta ára
gömul fluttist fjölskyldan bú-
ferlum frá Reyni á Akranesi
Frásögn eftir
Jón Helgason
Myndskreyting: Árni Elfar
inn á Hvalfjarðaströnd. Hestar
voru fáir undir klyfjar, og voru
trúss sett á ótamið tryppi. Þar
var barnið bundið ofan á milli
við klyfberabogann. Segir nú
ekki af ferðalaginu fyrr en
komið var inn á Kalastaðahæð-
ir. Þar fældist tryppið en ekki
tókst því samt að slíta sig úr
lestinni. Telpan varð hrædd og
fór að gráta, og var hún þá
leyst frá klyfberaboganum, tek-
in ofan — og flengd.
Það kemur varla á óvart, að
prestar sóknarinnar töldu upp-
fræðslu barnanna á þessu
heimili „í vanmætti". Samt var
Stína fermd í Saurbæjarkirkju
á þrenningarhátíðinni 1878,
fimmtán ára gömul. Þá var
hún tæp í bóklestri, en kunni
allvel. Það mátti líka segja, að
hún væri lítt læs, og nafn sitt
lærði hún að klóra á fullorð-
insaldri.
Stína vandist ekki við af-
mælisveizlur í uppvextinum.
Hún vissi ekki heldur hvaða
mánaðardag hún var fædd.
Hitt þóttist hún muna, að hún
væri fædd siðasta sunnudag í
vetri, og þannig er fæðingar-
dagur hennar skráður í mann-
tölum. Kirkjubókin hermir, að
hún hafi fæðzt í Kjalardal í
Skilmannahreppi 8. apríl 1863.
Virðist þar hafa skakkað einni
viku hjá gömlu konunni, ef
kirkjubókin telst óskeikul.
Hæstu metorð, sem Stína
komst í um dagana, var ráðs-
konustaða. Yngsti bróðir henn-
ar var byrjaður búskap, og
hún var bústýra hans. En svo
dó hann að fáum misserum
liðnum, og eftir það hugði hún
ekki á neins konar forráð. Á
efri árum sínum átti hún
löngum athvarf á tveimur
grannbæjum í Hvalfirði, Litla-
Botni og Þyrli. Á þessum bæj-
um hafðist hún við eftir því,
Jafnan kaus hún að mat-
ast afsíðis. Setti hún disk
sinn eða skál i keltu sina
og beitti fingrunum við
matartekjuna. Það mundi
nú þykja ganga œvintýri
nœst að sjá, hvernig hún
vann að mat sínum. Hver
himna var rifin af fisk-
beini, hver tœgja skafin af
kjötbeini, hver sopi sötrað-
ur úr kaffibolla, hver vit-
und hreinsuð úr grautar-
skál — aldrei skilin eftir
nokkur ögn eða arða, sem
œtileg var, og fingurnvr
sleiktir að síðustu ...
sem hún girntist, en vann þó
stundum annars staðar dag og
dag eða tíma og tíma.
Stína gamla var í meðallagi
há, grönn og holdskörp. Þvi fór
fjarri að hún væri stórskorin.
í æsku hefur hún vafalaust
verið fremur fríð stúlka. Nefið
var hóflega stórt, andlitið
fremur mjótt, varir þunnar,
hörundið móleitt, hárið grátt
og rytjulegt. En oft var hún
hörð á brúnina og drættir allir
stríðir og strengdir.
Við vorum vön að segja, að
virkin í henni hlytu að vera úr
stáli. Ekkert beit á hana, og
hún lasnaðist aldrei.
Alla jafna klæddist hún
prjónapeysu og strigapilsi og
gerði lítinn mun helgra daga
og virkra. Skinnskó hafði hún
á fótum, og var fótabúnaður-
inn ekki alltaf snyrtilegur,
frekar en annar klæðaburður
hennar. En hvorki kveinkaði
18