Samvinnan - 01.09.1974, Blaðsíða 22

og sá peningana. Höfst hún þá
þegar handa um að moka út.
Nú stóð svo á, að haugstæð-
ið var að húsabaki, og voru á
eina hlið undirstöður að hjall-
vegg. Gamla konan ályktaði
þegar, að forn fjársjóður
myndi fólginn i haugstæðinu
eða við það. Bóndinn var ár-
risull, en Stína gamla var ekki
síður morgungóð en hann.
Þegar hann kom á fætur ein-
hvern næstu morgna, var
kerling i óðaönn að grafa sig
undir hjallvegginn í leit að fé-
mæti. Mátti varla seinna vera,
að því yrði forðað, að veggur-
inn hryndi á hana.
Þegar Stína kom heim til
sín eftir veru á öðrum bæjum,
sýndi hún heimafólki gersem-
ar þær, sem henni höfðu á-
skotnazt. Var hún jafnan
barnslega glöð yfir feng sínum,
hló og skríkti. í kistli einum,
sem henni var gefinn eftir
gamla konu, þóttist hún líka
hafa fundið leynihólf og í því
gamla peninga. Þvílíkar upp-
götvanir voru henni að skapi.
Það var að haustlagi, að
Stína gamla fór í síðasta sinn
frá Litla-Botni, gangandi að
venju. Lagði hún þá leið sína
suður í Kjós, eins og hún gerði
stöku sinnum. Dvaldist hún þar
um hríð. Nokkru síðar kom
maður frá Litla-Botni á þenn-
an bæ á leið úr Reykjavik.
Brá þá svo við, að gamla kon-
an lá í rúminu, lasin af kvefi,
og hafði hún þó ekki verið
kvellisjúk um dagana. Gaf
gesturinn henni glas af Hoff-
mannsdropum, svo að hún gæti
mýkt sér fyrir brjósti, því að
slíka hýrgun þótti henni vænt
um. Kvaðst kerling þá koma
fyrir jólin og bað að heilsa
húsbændunum og yngsta barni
þeirra.
Síðan leið fram undir jólin,
og bar þá svo við, að þessi
sami maður kom heim til sín
eitt kvöld eftir ljósaskiptin.
Sýndist honum þá Stína gamla
ganga heim túngötuna og
skálma mjög að vanda. Jæja,
hugsaði hann — hún er þá
komin í jóladvölina, gamla
konan. Hann spurði um hana,
þegar hann kom í bæinn. En
enginn hafði orðið hennar var.
Litlu síðar fréttist, að hún
hafði látizt suður í Kjós og
verið jörðuð á Reynivöllum, án
þess að vitneskja bærist um
það upp yfir fjörðinn.
Nú hefur Stína gamla hvílt
rúma þrjá áratugi í gröf sinni.
En allir, sem höfðu kynni af
henni, sjá hana enn í huga
sér, skálmandi í strigapilsi
sínu, þessa konu, sem að ytra
gervi jafnt sem innri gerð, var
í rauninni langt aftan úr öld-
um. Mynd venjulegs fólks föln-
ar og máist, þegar árin líða.
En Stína gamla gleymist ekki
auðveldlega.
Vísinda- og skáldskaparmál ™ ;íeí;
Sá er munur á skáldskaparmáli og vísindamáli að i hinu
síðarnefnda er leitast við að hvert hugtak eða orð vísi
aðeins til eins merkingarmiðs. í skáldskap þykir það oft hins-
vegar kostur, ef orðin eru margræð. Megintilgangur vísinda-
mannsins, þegar hann sest niður og ritar um fræðigrein sína,
er að allir megi skilja orð hans og þar með hugsun; ekki fari
á milli mála við hvað er átt hverju sinni.
Stundum er greint á milli alþýðlegra og fræðilegra vísinda;
menn tala um að skrifuð séu alþýðleg fræðslurit; höfundar
þeirra hafi þá gert mál sitt einfaldara og skiljanlegra en
þegar þeir rita fyrir starfsbræður sína. Frá málfarslegu sjón-
armiði er þessi munur naumast til á íslensku; íslenskt vís-
indamál er gegnsætt og einfalt. Og hvort sem ritað er fyrir
alþýðu eða lærða menn, þarf hvert orð, hvert hugtak, hver
málsgrein að vera skýr og vísa til eins merkingarmiðs.
Sjaldgæft er að sami maður geti skrifað jafnvel um vís-
indi og hann getur ort. Benedikt Gröndal Sveinbjarnarson
fékkst bæði við skáldskap og vísindi, og mundu þó fáir kalla
hann vísindamann nú á dögum. Segja má samt með sanni
að á sviði náttúruvísinda hafi hann verið liðtækur vel. Hann
ritaði kennslubækur í raungreinum og er síst unnt að bera
honum á brýn að hann fljúgi þar af sér skynsemina. í inn-
gangi bókar sinnar um efnafræði reynir hann að gera les-
anda sínum ljóst, eins og Snorri Sturluson forðum, að allir
hlutir væru smíðaðir af nokkru efni. Hann segir:
Eptir því sem menn haja nœst komizt, samanstanda
allir líkamlegir hlutir á jörðunni af hér um bil 70 ósam-
settum efnum eða frumefnum, ... en sérhvert þessara
frumefna hefur sitt nafn, sem í efnafrœðinni er haft
á eins konar latnesku. Frumejnin geta aptur blandast
og sameinast eða skilist að, og verður þetta með óend-
anlegri margbreytni. Rannsókn og skoðun þessara efna
og breytinga eru verkefni efnafrœðinnar.
Þessar athafnir og verkanir náttúrukraptanna verða
sí og œ fyrir augum vorum, og vér erum þeim svo van-
ir, að vér sjaldnast hugsum út í, að svo margt af því
sem vér sjáum og finnum sé efnafrœðislegt. Þegar tré
eða kol brennur, eða þegar járn ryðgar, þá er það efna-
frœðisleg verkan; vér sjáum þannig ný efni myndast,
alveg ólík hinum fyrri: ryðið er allt annað en járnið.
En þessi breyting getur ekki orðið nema því að eins,
að eitthvað annað efni komi til, sem valdi breytingunni.
Til þess að gjöra grein fyrir og skilja þessar breyting-
ar, þá verðum vér að þekkja efnin og eðli þeirra; efna-
frœðin skoðar því fyrst og fremst efnin út af fyrir sig;
þœr breytingar, sem þau verða fyrir, og þau nýju efni,
sem fram koma við þessar breytingar; enn fremur leit-
ast hún við að finna orsakir þessa og þau náttúrulög,
sem állt þetta gengur eptir.
(Efnafrœði 1, [Reykjavík 1886], 3)
Vera má að efnafræðingum þyki þessi fræði gömul og las-
burða, en kaflinn er samt greinargóður; hér eru engar mála-
lengingar eða flóknar skýrgreiningar; dæmi tekin af hlutum
sem allir þekkja. Þannig ætlar vísindamaðurinn að vekja
forvitni lesandans, glæða áhuga hans. Siðan víkur vísinda-
maðurinn að meginkjarna allra fræða: menn verða að þekkja
efnin og eðli þeirra til þess að skilja breytingarnar.
Á sama hátt verða menn að þekkja tungumálið til þess að
geta notað það. Menn geta ekki lýst hugmyndum sínum með
orðum án þess að gera sér grein fyrir eðli tungunnar. En
Benedikt Gröndal hefur að vísu áttað sig á því. Hann spenn-
ir bogann til hins ýtrasta, þegar hann segir í bréfi til Eiríks
Magnússonar:
Hjer er dagurinn svartur á kviðnum, en grœnn á
bakinu; á sumrin er snjóaður himin á nóttunni, en
alstirnd jörðin; alt vín rennur hjer upp á móti svo
glösin eru alltaf á hvolfi. Láti maður gull í ána Rín,
þá verður það alt að Brynhildarkviðum, en ávextirnir
á eplatrjánum eru hjer tómir biblíukjamar.
(Sendibréf [Reykjavík 19311, 95)
í fyrstu málsgreininni er dagurinn gerður að lifandi veru
eins og altítt er í skáldskap; dagarnir eru reyndar ekki enn
orðnir síðhærðir. En í næstu málsgrein leikur skáldið sér að
ýkjum að hætti skólapilta á 19. öld. Hversu ólíkt er þetta ekki
innganginum að efnafræðinni! Það er tæpast trúanlegt að
sami maður hafi á penna haldið. Og svo má einnig spyrja: Að
hvaða notum kemur það að lesa slíka pósta? Þvi er til að
svara að bæði lestur skáldverka og vísindarita getur sýnt eðli
tungunnar; hvorttveggja lýsir og vel á hvern hátt er unnt
að leggja ok á tunguna, sveigja málið að sérhverri hugsun.
afstæðri eða raunsærri.
22