Andvari - 01.04.1960, Síða 53

andvari
MAÐUIUNN í SÖGUTÚLKUN MACCHIAVELLIS
51
úr einu landi í annað, eftir því sem siðir
þjóðanna breyttust. En veröldin í heild
hélzt óbreytt. Allur munurinn var sá, að
þegar hún hafði um hríð ræktað afreks-
viljann með Assýríumönnum, flutti hún
hann yfir til Kaldea o. s. frv.“.
Þannig koma í Ijós tvær hliðar hvers
atviks. Þegar í upphafi seiðir hver verkn-
aður fram andstæðu sína og magnar hana
í framkvæmdinni. Ekkert mciri háttar
áform verður framkvæmt, án þess að um
leið sé vakinn upp og gerÖur virkur and-
stæður raunveruleiki!
„Því virÖist þannig farið um mannanna
verk, að hið illa er alltaf á næstu grös-
um við hið góða og því svo nátengt, að
manninum er um megn að forðast annað,
vf hann vill öðlast hitt.“ (Disc. I 37).
Þess vegna er allur verknaður meinum
hlandinn, cf hann ber þá ekki í sér sjálfa
tortíminguna. Sérhver framkvæmd er í
hættu að enda í andstæðu þess mark-
miðs, sem upphaflega var keppt að. Að
vilja gera hið góða þýðir því í raun að
vera reiðubúinn til að fella sök á sjálfan
sig.
En hvað er þá maðurinn?
Þetta er grundvallarspurningin og
svarið við henni er um leið svar við öll-
tim öðrum.
Andstætt öllum höfundum, sem túlkað
höfðu manneðlið á undan honum, er
Macchiavelli róttækur efnishyggjumaður.
Aður var alltaf spurt um „manninn",
^iginlega um mannshugsjónina, og menn
rcyndu að finna svar út frá óskmynd
smni um manninn. Macchiavelli orðar
spurninguna aftur á móti þannig: Hvað
eru ..mennirnir"? Hvernig koma „menn-
imir' fram? Því að maðurinn lýsir sér
ezt * verkum sínum. Sartre er í and-
egum skyldleika við Macchiavelli — að
nunnsta kosti að því er snertir kenningar
tans um manninn.
Hvað mennirnir eru í raun, það verður
ljóst aðeins í staötölulegri athugun á
vcrknaði þeirra, en ekki í veruleikafæln-
um heilabrotum. Fyrir tíð Macchiavellis
þóttust hugsuðir einmitt finna hið sér-
staka auðkenni mannsins í anda hans, í
virkri og óvirkri hlutdeild hans í hinu yfir-
skilvitlega. Aftur á móti skirrist Macchia-
velli ekki við að skýra manninn cinvörð-
ungu út frá sjónarmiði efnisins: Maður-
inn er náttúruafl, hann er lífræn orka,
sem setur sjálfri sér keppimark. Annað
er hann ekki.
Þess vegna eru rúm og tími þau einu
svið, þar sem lögmál manneölisins verður
virkt og fær notið sín. En lögmál mann-
eÖlisins er í sjálfu sér ekki annað en sér-
stakt tilbrigði af vélgengi alls efnis. Það
er því allsendis fjarstætt að leggja kvarða
siðgæðisins á heimssögulega atburði.
En úr því að þau lögmál, sem ráða
verknaði mannsins, eru lögmál aflfræÖi
og vélgengis, þá ber líka að meta þennan
verknað út frá sjónarmiði orkunýtingar-
innar, þ. e. út frá bezta hlutfalli milli
orkueyðslu og afkasta: að orkueyðslan
þoki verkinu hæfilega áfram að settu
marki. Marksetningin sjálf, hún ein er
á valdi hvers einstaklings. Allt annað er
vani, sem getur að vísu haft nokkurt nota-
gildi fyrir samfélagið, en er sjálfur frarn-
genginn úr vélrænum orsakakeðjum í at-
burðarás sögunnar.
Það, sem stælir mannlegan vilja til
starfs, er ekki andleg orka, skynsemi, sem
orkar á vitsmunaveru með þvi að smjúga
inn í hugskot hennar og viljalíf, heldur
eru það viðbrögð tilfinninga, sem að sínu
leyti eru ekki annað en hlekkir í vél-
rænni atvikakeðju sálarlífsins. Andinn
hefir engin tök á að stjórna né breyta
hinum viljamyndandi öflum. Á þá orku-
rás, sem vér nefnum tilfinningaviðbragð,
er hægt að hafa áhrif, breyta stefnu
hennar, lama hana eða kæfa hana alveg,