Andvari - 01.04.1960, Side 55

ANDVAKI
MAÐURINN í SÖGUTÚLKUN MACCHIAVELLIS
53
færum, sem hún býður, og neytir þeirra
í fífldjarfri, tilhliðrunarlausri framkvæmd.
Vilji ofurmennisins er lýstur köldum
vitsmunum, eða, eins og íslenzkt skáld
orðar það: ofurmennið hatar og ann með
heilanum. Með því að leiða skynsemina
þannig til öndvegis, losnar ofurmennið
undan oki mannlegs cðlis og ræður stefnu
sinni, en hinir, sem liggja í viðjum hins
breyska blóðs, verða einbert efni. Ofur-
niennið getur orðið sterkara cn and-
streymi aðstæðnanna. Grálynd slcapa-
nornin missir þá vald sitt yfir honum —
að minnsta kosti um skcið.
Hér smýgur nú samt ofurlítill angi af
háspeki inn í hinar raunsæju lýsingar
Macehiavellis. Við nánari athugun finn-
um vér, að hann þekkir tvö öfl, hafin
yfir mannlegan ófullkomleika: Afreks-
vilja og skapanorn. Þau eru aflgjafinn í
atburðarás sögunnar. Fyrir gagnkvæm
áhrif þeirra cr öll söguleg verðandi til
orðin.
Afreksviljinn (virtu) er ekki „dygð“
í vorum skilningi. Miklu fremur ber að
skoða hann sem kynngimagnaða orku.
Samt á hann uppruna sinn og áhrif að
öllu leyti á veraldlegu sviði. Hann er
°rka, sem beinist að því að forma mann-
legt samfélag með því að nota öll tæki-
færi, sem samfélagið býður. Að merkingu
hl er hann því alveg gagnstæður dygð í
stoiskri eða kristilegri hugsun — snertir
siðfræði alls ekki. Afreksvilji þýðir ekki
annað en magn og ótæmi þeirra hæfi-
leika mannsins að hlýða kalli tímans og
einbeita allri orku sálar og líkama til
þess að tryggja sér áhrif og völd og standa
þannig gegn sogandi streng hins félags-
lega þyngdarlögmáls. Afreksviljinn er
gagnstæður blindum berserksgangi; hann
er vitræn, markvís, kristaltær orka.
Macchiavelli Iicfir lýst honum í mynd
þess manns, sem sameinar í brjósti sér
hug ljónsins og slægð refsins.
Einsamall fær afreksviljinn þó engu til
vegar komið, því að skapanornin (fortuna)
leikur á móti honum og hann verður sí
og æ að þreyta tafl við hana. Hún er
annar yfirdrottnari heims. E. t. v. hafði
Macchiavelli sjöunda Infcrno-sönginn í
huga, þar sem Dante lýsir hcnni sem
valdi, er ráði hinum lægri, „afstæðu"
mætum veraldar. í skilningi skáldsins er
nornin þó afl, sem hjálpar til að þoka
veröldinni nær þróunarmarki sínu (gen-
eral ministra et duce), cn hjá Macchia-
velli cr hún aðeins duttlungafull norn,
án tilgangsbundins hlutverks, ekki lif-
andi vitræn vera, heldur aðeins blint
vald.
Skapanornin er ekki einber táknræn
mynd fyrir Macchiavehi. Hún er raun-
verulegt afl, sem ræður atburðarás sög-
unnar og tortímir hverjum þcim, sem
dirfist að snúast gegn henni, en hefur
hinn til vegs og frama, sem gengur undir
aktaumum hennar. „Ognuno cede al suo
furore, senza potervi ostare". í skapanorn-
inni sameinast öll þau öfl, sem eru virk
utan þess sviðs, sem maðurinn hefir
glögga sýn yfir, þ. e. öfl, sem hann kann
ekki að virkja og einbeita í þágu mark-
miðs síns. Hún er það, sem maðurinn
fær ekki skynjað, sem birtist honum í of
skæru ljósi og slær hann blindu. Hún
er hinn óræði þáttur raunveruleikans,
cn hann er fjölslunginn og torræður,
fullur af andstæðum, markleitnum og
markfælnum öflum, engu síður en hið
vitræna. Henni mætti líkja við þyngdar-
afl, jákvætt og neikvætt i senn. Hinar
stæltu stálfjaðrir afreksviljans valda þunga
þcss um stund, en þó aðeins jafnlengi
og nauðsyn krcfur til þess að svcifla ofur-
menninu upp á hátind frægðar og valda
eða steypa því í glötun og gleymsku.